قدرت بایوتکنولوژی ایران، بی رقیب در منطقه

عمادالدین قاسمی‌پناه- روزنامه‌نگار

دومین کنگره و نمایشگاه بین المللی ایران بایو در حالی آغاز به کار کرد که اکنون حدود ۴۰ شرکت مرتبط با حوزه زیست‌فناوری در کشور مشغول به فعالیت هستند. اگرچه بیش از 6 هزار سال است که از فرایندهای بیولوژیکی میکروارگانیسم ها برای تولید محصولات غذایی مفید مانند نان و پنیر استفاده می کنیم، اما اکنون بیوتکنولوژی در بسیاری از حوزه ها و صنایع کاربرد دارد. برخی از این حوزه ها و صنایع شامل پزشکی، کشاورزی، محصولات غذایی، نساجی و حتی سوخت های زیستی است. یکی از مواردی که جان انسان ها را تهدید می کند، بیماری دیابت است. مدتی پیش، مبتلایان به این بیماری با بحرانی مواجه شدند که ناشی از کمبود انسولین قلمی در کشور بود. حالا یک شرکت دانش بنیان موفق شده با بهره‌گیری از دانش زیست‌فناوری، انسولین قلمی را برای اولین بار در ایران و غرب آسیا بومی‌سازی کند تا ایران در شمار 5 کشور تولیدکننده انسولین آنالوگ در جهان قرار بگیرد. مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌وگو با همشهری رتبه ایران در آسیا را بین یک تا سه متغیر می داند، اما بر این نکته تاکید می کند که در منطقه، باوجود تحریم‌ها، رقیبی نداریم.

بایوتکنولوژی  اصلا چه معنایی برای زندگی مردم دارد ؟
به زبان ساده، وقتی از یک موجود ریز یا اجزای آن برای تولید محصول استفاده می کنیم، یک محصول زیست‌فناورانه تولید کرده ایم. به عنوان مثال، از یک باکتری که یک موجود زنده است، دارو تولید می‌کنیم. یا از یک مخمر دارو تولید می کنیم یا مثلا یک ویروس را در سلول یک حشره رشد می دهیم. یا ممکن است بخشی از یک موجود زنده را بسازیم. به عنوان مثال، پروتئین کروناویروس را برای تولید واکسن می سازیم و تولید می‌کنیم. همه اینها محصولات زیست‌فناورانه به شمار می آیند.
شرایط ما در دنیا از نظر دارا بودن دانش زیست‌فناوری چگونه است؟
بسیاری از مواقع، به عنوان مثال، ادعا می شود که 97 درصد داروها را تولید می کنیم. اما به محض اینکه قیمت ارز تغییر می کند، شاهد افزایش قیمت آنها هستیم. یا مثلا می گوییم مرغ تولید می کنیم، اما با افزایش قیمت ارز، مرغ هم گران می شود. وقتی سوال می شود که چرا این اتفاق افتاد، پاسخ می‌شنویم که ماده اولیه فلان محصول وارداتی بوده و به همین خاطر گران شده است. اسم این کار را هم می‌گذارند تولید. ویژگی زیست‌فناوری این است که اگر ماده اولیه آن در کشور تولید نشود، نمی توان نام «تولید» را بر آن گذاشت و این به معنای «عمق فناوری» است. به همین دلیل داروهای زیستی ارزش بسیار بالایی دارند و اگر به این ارزش بسیار بالا توجه کنیم، متوجه می شویم که ارزبری بسیار پایینی دارند. یعنی بزرگ‌ترین فروشنده محصولات زیستی کشور، کمترین ارز را از سازمان غذا و دارو گرفته است. با این حال، کسی که با همین میزان فروش ریالی، داروی شیمیایی تولید می کند، بیشترین ارز را دریافت کرده است. این اتفاق یعنی این شرکت تولید داروی شیمیایی عمق فناوری نداشته و واردکننده بوده و تنها یک مرحله از کار را انجام داده است. در حالی که تولید محصول زیستی دارای «عمق فناوری» است.
در حوزه زیست فناوری،چه رتبه‌ای در   آسیا داریم؟
رتبه ما از لحاظ تولید در زیست‌فناوری در آسیا بین یک تا 3 متغیر است. رقبای ما کشورهای هند، چین، ژاپن و کره جنوبی هستند که ممکن است در یک بازه زمانی ما از آنها به لحاظ تنوع محصول پیشی بگیریم و در زمانی دیگر آنها از ما سبقت بگیرند. بنابراین اگر در نظر بگیریم که سند چشم انداز این بوده که در منطقه رتبه اول را داشته باشیم، اگرچه در بعضی موارد رتبه‌ای به دست نیاورده ایم، اما در حوزه زیست‌فناوری رقیبی در منطقه نداریم. نکته بعد این است که همه تجهیزات حوزه زیست‌فناوری تحریم است. یعنی پابه‌پای هسته ای، زیست‌فناوری هم تحریم است، با این استدلال که آنها(کشورهای تحریم کننده) تصور می کنند که ما ممکن است از این تجهیزات برای جنگ بیولوژیک استفاده کنیم. در حالی که خود آنها متهم و محکوم به تولید این جنگ‌افزارها هستند. نکته مهم این است که ما باوجود تحریم ها به این نقطه رسیده ایم. درواقع کسی به ما فناوری این حوزه را منتقل نکرده است. همچنین کشورهای اطراف ما که امکانات مالی بیشتر و دوستی نزدیک هم با ابرقدرت ها دارند، حتی یکی از داروهای ما را هم نتوانسته اند تولید کنند. این نشان می دهد که هیچ کشوری چیزی به ما نداده و ما در داخل به این موفقیت ها دست یافته ایم. اگر کسی تصور کند که چین یا روسیه به ما کمک کرده، باید مطلع باشد که این محصولات در این دو کشور هم وجود ندارد. درواقع اگر کشوری می خواهد چیزی به ما بدهد، اول خودش باید داشته باشد تا بتواند به دیگران هم آن را بدهد. این در حالی است که محصولات ما در حال صادرات به روسیه است.
بایوتکنولوژی به جز پزشکی، در چه حوزه هایی کاربرد دارد؟
اکنون اگر بخواهیم بگوییم واردات اصلی کشور چیست، می توان به مواردی چون محصولات غذایی و خوراک دام وطیور و آبزیان اشاره کرد. تنها تکنولوژی که می تواند نیاز به واردات این محصولات را به طور کامل، ایرانی و داخلی کند، زیست‌فناوری است. یعنی قدرت این فناوری به گونه ای است که می‌تواند امنیت غذایی را برای کشور تامین کند که این گام دوم زیست‌فناوری به شمار می آید که در مسیر آن قرار داریم.
انسولین قلمی هم که به تازگی تولید شده، چه زمانی به بازار می‌آید؟
انسولین یک محصول بیوتک است که از یک باکتری به نام «ای کولای» تولید می شود و الان فاز اول تولید آن در کشور شکل گرفته است. تا اواسط سال آینده هم ماده اولیه آن در ایران تولید خواهد شد. با این حال، نکته مهم این است که بیماران دیابتی، با راه اندازی همین فاز اول، دیگر کمبود انسولین را احساس نخواهند کرد. همچنین در فاز 2 دیگر ارزبری نخواهیم داشت و در فاز سوم هم، آن را صادر خواهیم کرد. خبر خوب برای بیماران دیابتی این است که این انسولین قلمی تا یک ماه دیگر وارد بازار می شود.