تهران من
زمستان‌نشین
سارا کریمان
در طراحی و معماری ایرانی توجه خاصی به اقلیم و سازگاری با محیط شده است. در طول تاریخ الگوها و تناسبات به‌گونه‌ای تکامل یافته‌اند که علاوه بر جنبه‌های کاربردی، وجوه تزئینی و زیبایی‌شناختی بی‌مانندی بدان افزوده شده است.
الگوی حیاط مرکزی از اصلی‌ترین ساختارهای معماری ایرانی است که تثبیت و اعتلای آن را می‌توان به دوران قاجار نسبت داد؛ دوره‌ای که نسبتا خانه‌های فاخر تکثر می‌یابد و گونه‌ای از معماری موسوم به مکتب تهران، علاوه بر پایتخت، در کاشان، اصفهان و شیراز ترویج می‌یابد؛ معماری پرطمطراق با عناصر زینتی بسیار که در عین حال اصالت ایرانی و تناسبات خاستگاهی و اقلیمی دارد. در الگوی حیاط مرکزی، یکی از بخش‌های اصلی عمارت زمستان‌نشین است. این بخش در ضلع شمالی قرار دارد که بیشترین بهره را از نور و گرمای آفتاب می‌برد. غالبا سقف زمستان‌نشین به نسبت تابستان‌نشین کوتاه‌تر است که برای کنترل هوای گرم از این روش استفاده می‌کردند. زمستان‌نشین در واقع نمای اصلی ساختمان است که جداره بیرونی آن با پنجره‌های ارسی پوشانده و تزئین می‌شدند. اغلب این ارسی‌ها تا لبه زمین امتداد می‌یافتند و منظری زیبا را برای ساختمان ایجاد می‌کردند، از داخل نیز عبور نور از میان شیشه‌های رنگی زیبایی را دوچندان می‌کند. زمستان‌نشین از مستطیل‌های سه‌دری یا پنج‌دری تشکیل شده است که به آن اتاق ارسی یا تهرانی هم می‌گویند. در ضلع مقابل ارسی فروفرنگی به نام شکم دریدگی وجود دارد. این فضا معمولا با زیبا‌ترین ارائه‌ها مانند آینه‌کاری و گچبری تزئین شده است. زمستان‌نشین اصولا فضای عمومی و پذیرایی است و این بالای پرنقش، شاه‌نشین است و جای عزیز‌ترین مهمان.
در میان خانه‌های تاریخی تهران خانه امام جمعه، عمارت ناصرالدین میرزا و خانه سرهنگ ایرج نمونه‌هایی از طراحی با حیاط مرکزی هستند که بخش زمستان‌نشین آنها مثال‌زدنی است.
