مازاری‌های یزد از گذشته تا امروز

یاسین دهقان| خبرنگار -یزد :

گذر مازاری‌های یزد در ایام نوروز به عنوان اولین گذر فرهنگی در کشور، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. شاید بد نباشد با پیشینه پیشه مازاری در یزد آشنا شوید تا به اهمیت این حرفه در گذشته پی ببرید و به توانایی اجدادمان در ایجاد حرف مختلف افتخار کنید. نیاز مبرم روستاییان دامدار و کشاورز و نیروهای کارگر و متوسط شهری به استفاده از خواص حنا و سودآور بودن این پیشه در مصارف داخلی و صادراتی یکی از دلایلی است که کلیمی‌ها به این حرفه مشغول شدند و بعدها نیز مسلمانان به این کار روی  آوردند.

مازاران تا مدت‌ها به شیوه‌ای کاملا سنتی و با کمک گرفتن از نیروی حیوانی به تولید گرد حنا و روناس می‌پرداختند؛ چرا‌که شرایط اقلیمی ‌حاشیه کویر امکان بهره‌گیری از انرژی شتر را، به‌عنوان مهم‌ترین حیوان مقاوم به این منطقه جغرافیایی، فراهم می‌کرد؛ از این رو مازاری‌ها اغلب از نیروی شتر برای این کار استفاده می‌کردند. مدت‌ها تمام کارگاه‌های مازاری داخل یزد و معدود کارگاه‌هایی که در شهرستان‌های اردکان و میبد فعالیت داشتند به این شیوه سنتی دایر بودند.
اینها اطلاعاتی است که «صدیقه رمضانخانی»، از پژوهشگران فرهنگ عامه یزد، درباره پیشه مازاری در این استان گفته است. در ادامه گفت‌وگوی همشهری را با این پژوهشگر می‌خوانید.


درباره حرفه مازاری در یزد و تاریخچه آن توضیح دهید.

از تاریخچه حنا و حناسایی در یزد اطلاعاتی در دست نیست، اما این پیشه در استان سابقه‌ای دیرینه داشته است. در ابتدای دوره پهلوی اول، حناسایی در یزد در اطراف میدان امیرچخماق مستقر بود، اما از آنجا که مخل آسایش مردم شهر بود، به 6 کیلومتری یزد در کوچه مازاری‌ها انتقال داده شد که امروز در محدوده داخل شهر قرار دارد و به گذر فرهنگی تبدیل شده است.
حدود 25 سال پیش در بحبوحه اولین اقدام‌های بهداشت شهری، به علت مغایر بودن وجود شتر بودن با فضای شهری، انتقال مازاری‌ها به خارج از شهر صورت گرفت و در جریان این انتقال، برخی صاحبان کارگاه‌های مازاری ناچار به بستن کارگاه خود شدند.

شیوه کار کارگاه‌ها تا چه زمانی به شکل سنتی ادامه داشت؟

تقریبا 20 سال پیش پس از جایگزینی نیروی برق با نیروی شتر و رفع مشکلات بهداشتی ناشی از وجود این حیوان در داخل کارگاه‌ها، تغییرات اساسی در کارگاه‌های مازاری رخ داد. اکنون تعداد زیادی از این کارگاه‌ها در کوی مازاری‌ها در خیابان آیت‌الله کاشانی با نیروی برق به کار خود ادامه می‌دهند.

کارگاه‌های مازاری چه مشخصاتی دارند؟

کارگاه‌های مازاری کاملا سنتی و بر حسب نوع کار، دارای فضایی نسبتا بزرگ و مستطیل‌شکل در جهت شمالی و جنوبی با 2 در و نورگیر و کلاه‌فرنگی شیشه‌ای هستند که بر روی هم مجموعه‌ای متراکم و نسبتا تاریک را با نوردهی نه چندان زیاد ایجاد می‌کنند و همین امر نفوذ گرما را به داخل فضا کم می‌کند.
دیوارهای ضخیم کارگاه‌ها و رنگ روشن کاهگل خارجی دیوارها نیز گرمای تابشی را باز پس می‌گرداند. هر کارگاه مازاری حداقل 2 سنگ و حداکثر 5 سنگ در خود جای داده است. در گذشته، اغلب سنگ‌ها به دلیل مرغوبیت سنگ‌های مهریز، از این شهرستان تامین می‌شده است.

کیسه‌های حنا فرم‌های خاصی دارند، درباره آنها توضیح دهید.

این کیسه‌ها معمولا از جنس کرباس و متقال است. پارچه‌ متقال با توجه به برخورداری از آهارِ بهتر برای مهر شدن مناسب‌تر هستند، اما با توجه به تولید پارچه کرباس در میبد، صاحبان مازاری‌های یزد کیسه‌های خود را از کرباس‌بافان میبد خریداری می‌کنند.

یکی از مشخصات حنا، مهر مازاری‌هاست، این مهرها نشانگر چیست؟

نام هر مازار به صورت مهر روی کیسه حنا درج می‌شود. گاه به مناسبت بازار فروش نام‌هایی خاص انتخاب می‌شود. روی این کیسه‌ها معمولا 3 تا 4 نوع مهر درج می‌شود. از روی این علائم می‌توان به مرکز تهیه و درجه مرغوبیت محصول پی برد. روی یکی از مهرها نام صاحب کارگاه حک شده است و روی دیگر آن تبلیغات نوع حنا انجام می‌شود. روی کیسه‌های حنای صادراتی هم خطوطی به فارسی و انگلیسی حک می‌شود و چهارمین مهر که حاوی تصویر است، نشان‌دهنده درجه مرغوبیت محصول است.

در حال حاضر، استقبال از محصولات مازاری‌ها چگونه است؟

از میان تولیدات مازاری‌ها، 2 محصول وسمه و روناس با روند رو به کاهش به مصرف داخل کشور اختصاص دارد، به همین دلیل تولید آنها کاهش یافته است، اما حنا از محصولاتی است که طی سالیان متمادی، با توجه به اینکه مواد درمانی و صنعتی موجود در آن بهتر شناخته شده، انگیزه استفاده‌های درمانی و سنتی آن همواره محفوظ مانده است.
رنگرزان، دلاکان، خمیرگیران و شاطران که مدام با آب سر‌و‌کار دارند، از مشتریان ثابت حنا هستند. اگر این مصرف‌کنندگان را به مصرف‌کنندگان شهرهای مذهبی و مردمی ‌که در مناطق خشک و کویری زندگی می‌کنند و سنت‌گرایان روستایی و شهری که بر مو و محاسن حنا می‌گذارند، اضافه کنیم، می‌توان به این نتیجه رسید که این محصول تا چه اندازه تولید و مصرف می‌شود. مازاران معتقدند بیشترین صادرات حنا به کشورهای عربی و از نوع مارک‌های معروف حنای یزد است.
برندهای معروف مازاری در یزد را معرفی کنید.
از برندهای معروف حناسایی و مازاری در استان می‌توان اتابکی، سلطانی، محمدعلی، ملارضا، ستاره، شمشیری و عرب را نام برد.