بازار بنزین را شفاف کنید

دولت می‌خواهد با پرداخت ریالی یارانه بنزین به مردم، بنزین را تک‌نرخی کند. براساس آن دولت به‌جای شارژ کارت‌های سوخت در پایان هر ماه، کارت بانکی سرپرست خانوار را شارژ خواهد کرد و دارندگان وسایل نقلیه به‌هنگام مراجعه به ‌جایگاه‌های سوخت بنزین 3هزار تومانی دریافت می‌کنند و نیمی از پول بنزین مصرفی تا سقف تعیین شده برای هر شهروند به‌حساب بانکی سرپرست خانوار واریز می‌شود. برآوردهای همشهری نشان می‌دهد که یک خانوار 4نفره در هر‌ماه معادل ریالی 60لیتر بنزین با نرخ 1500تومان یارانه نقدی دریافت می‌کند که به این ترتیب یارانه بنزین یک خانوار 4نفره در هر ‌ماه 90هزار تومان خواهد بود.
محاسبات نشان می‌دهد اگر یک خانوار در ‌ماه تنها 60لیتر بنزین مصرف کند، درنهایت 180هزار تومان پول بنزین پرداخت می‌کند که نیمی از آن را دولت قبلا به‌حساب سرپرست خانوار واریز کرده است. در این صورت تغییر الگوی اختصاص سهمیه بنزین تغییری در هزینه بنزین مصرفی ایجاد نخواهد کرد. تغییر کلیدی وقتی نمایان می‌شود که یک خانوار بخواهد بنزین مازاد بر یارانه نقدی بنزینی مصرف کند که در این صورت به‌ازای هر لیتر بنزین مازاد، 3000تومان از جیب خودش پرداخت خواهد کرد. خانوارهای فاقد خودرو در این الگو هم یارانه نقدی دریافت خواهند کرد که معادل ریالی هر شهروند دست‌کم 22هزارو500تومان خواهد بود که می‌تواند آن را بفروشد. سؤال اصلی اینجاست که آیا این شیوه به عدالت نزدیک‌تر است؟

ابهام در سهمیه‌ها
هنوز طرح اجرای آزمایشی اختصاص بنزین به شهروندان به‌جای خودروها در 2جزیره کیش و قشم به نتیجه نهایی نرسیده، اختلاف بر سر میزان سهمیه هر شهروند چالش‌برانگیز شده، از یک سو برخی می‌گویند به هر نفر 15لیتر بنزین اختصاص پیدا می‌کند و از سوی دیگر برخی سهمیه هر فرد را 20لیتر برآورد و اعلام می‌کنند. نخستین خبر درباره اختصاص سهمیه بنزین و میزان آن را سرپرست منطقه آزاد تجاری کیش داد و اعلام کرد براساس تصمیم دولت به هر شهروند 20لیتر اختصاص می‌یابد. مدتی بعد وزیر نفت از اختصاص سهمیه 15لیتری خبر داد و مدتی بعد هم معاون وزیر نفت اعلام کرد که سهمیه 60لیتر به‌ازای هر خانوار صاحب خودرو کم نخواهد شد.

بنزین برای قشمی‌ها
دیروز سرپرست منطقه آزاد قشم گفت: ابتدا طرح «بنزین برای همه» در کیش آغاز می‌شود و با یک فاصله ۲ تا ۳هفته‌ای این روند در قشم عملیاتی می‌شود. افشار فتح‌اللهی اضافه کرد: ابتدا اختصاص یارانه بنزین در کیش آغاز می‌شود و با یک فاصله ۲ تا ۳هفته‌ای این روند در قشم صورت می‌گیرد و دولت نتایج آن را بعد از یک‌ماه بررسی خواهد کرد. به‌گفته این مقام مسئول، به هر فرد ۱۵لیتر بنزین اختصاص داده می‌شود و هیچ تغییری در نرخ بنزین رخ نمی‌دهد و فقط یارانه به‌صورت مستقیم به افراد داده می‌شود.

بنزین برای همه
به‌گزارش همشهری، طرح تغییر الگوی اختصاص سهمیه بنزین از خودرو به شخص با عنوان بنزین برای همه در حالی کلید خورده که دولت می‌گوید: هدف افزایش قیمت بنزین نیست. به این ترتیب انتظار می‌رود تنها مکانیسم اختصاص سهمیه بنزین تغییر کند که در این صورت یک خانوار 3نفره دارای خودرو به‌جای دریافت سهمیه 60لیتری بنزین، 45لیتر بنزین دریافت خواهد کرد.
این در حالی است که هفته گذشته جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی گفته بود: سهمیه خانوارها در طرح پایلوت بنزینی کمتر از ۶۰لیتر نخواهد بود علاوه بر اینکه سهمیه ذخیره شدن بنزین در کارت‌ سوخت خودروها و موتورسیکلت‌ها حفظ می‌شود.
سالاری تصریح کرد: تمهیداتی اندیشیده‌ایم که سهمیه خانوارهایی که تعداد نفرات آنها کم‌ بوده و سهمیه‌شان کمتر از ۶۰لیتر خواهد شد، سقف سهمیه ۶۰لیتری آنها در طرح پایلوت حفظ خواهد شد. او توضیح نداده که منظور از تعداد نفرات کم چه تعداد خواهد بود اما برآوردها نشان می‌دهد که به‌احتمال زیاد سهمیه بنزین خانوارهای کمتر از 4نفر دارای خودرو همان 60لیتر باقی می‌ماند. در این صورت یک خطای محاسباتی و مغایر با هدف عدالت مدنظر دولت رخ خواهد داد چرا که یک خانوار دارای خودروی 3نفره 60لیتر و یک خانوار 3نفره فاقد خودرو 45لیتر بنزین دریافت خواهد کرد.

شارژ مالی به‌جای بنزین
تغییر احتمالی دیگر مدنظر دولت، شارژ حساب سرپرست خانوار به‌جای واریز سهمیه بنزین به‌حساب کارت‌های سوخت خواهد بود. معاون وزیر نفت می‌گوید: در طرح جدید، برای خودروهای شخصی روال این است که برای همه افراد ۱۵لیتر بنزین به‌حساب سرپرستان خانوار و به‌صورت ماهانه واریز ‌کنیم که در این سهمیه واریزی، امکان خرید و فروش، جابه‌جایی، بازگرداندن و نقدکردن سهمیه کارت و مبادله سهمیه وجود دارد. به این ترتیب در پایان هر‌ماه دولت به‌جای شارژ کارت‌های سوخت دارندگان وسایل نقلیه بنزین‌سوز، معادل ریالی آن را به‌حساب سرپرست خانوار واریز خواهد کرد و در عمل بنزین تک‌نرخی به‌ازای هر لیتر 3000تومان خواهد شد.
مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی با تأکید بر اینکه امکان مبادله سهمیه خودروها در ساختار جدید وجود دارد، گفت: با سامانه مبادله‌ای که برای اجرای این طرح پیش‌بینی شده است، سهمیه افراد می‌تواند به‌صورت کارت به کارت به فروش برود، نقد شده یا جابه‌جا شود، بنابراین اعتباری به کارت بانکی اشخاص واریز می‌شود که افراد می‌توانند این اعتبار را بفروشند یا جابه‌جا کنند.

خطای تثبیت قیمت بنزین
دولت محکم ایستاده و می‌گوید: هدف از تغییر الگوی سهمیه بنزین، افزایش قیمت نخواهد بود. سیدابراهیم رئیسی هفته پیش با سفر به قم اعلام کرد: «دولت برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین ندارد، در حال بررسی طرح‌هایی هستیم که نحوه توزیع بنزین را عادلانه کند که آن هم‌اکنون آزمایشی و محدود اجرا می‌شود.»
هرچند دولت چنین تصمیمی دارد، اما آیا تثبیت قیمت بنزین به عدالت بیشتر می‌انجامد یا باز هم الگویی به‌نفع دهک‌های پردرآمد خواهد بود؟ بررسی‌های همشهری نشان می‌دهد که صرف تغییر الگوی سهمیه بنزین بدون اصلاح قیمت آن باز هم به عدالت مطلوب دولت منجر نخواهد شد چرا که در این روش عملا بنزین تک‌نرخی به‌ازای هر لیتر 3000تومان خواهد شد و تنها دولت به‌ازای هر شهروند ماهانه 15لیتر بنزین 1500تومانی یارانه نقدی پرداخت می‌کند. سؤال اصلی اما اینجاست که خانوارهای دارای بنزین مازاد یا فاقد خودرو عمدتا ساکن شهرهای کوچک و روستاها ناچار خواهند بود که بنزین خود را با نرخی ثابت شده از سوی دولت به دیگرانی بفروشند که مصرف‌شان بیشتر خواهد بود.
در این شرایط نه‌تنها تثبیت قیمت بنزین روی هر لیتر 3000تومان باعث کاهش یارانه پنهان بنزین نخواهد شد بلکه کاهش مصرف بنزین را به همراه نخواهد داشت و از سوی دیگر همچنان خودروهای پرمصرف یا افراد دارای خودرو با نیاز بیش از سهمیه از یارانه بنزین 3000تومانی بهره‌مند می‌شوند درحالی‌که شهروندان فاقد خودرو چنین یارانه‌ای را دریافت نخواهند کرد. از سوی دیگر با بنزین 3000تومانی بازهم تقاضا برای خودروهای پرمصرف به قوت خود باقی می‌ماند و هیچ انگیزه‌ای برای بهبود میزان مصرف بنزین از سوی خودروسازان ایجاد نخواهد شد.

یک پیشنهاد به دولت
هرچند تثبیت قیمت بنزین در ماه‌های نخست اجرای طرح تغییر الگوی سهمیه‌ها با هدف ارزیابی واکنش‌ها و پیامدها، طبیعی به‌نظر می‌رسد اما پیشنهاد می‌شود دولت با 3هدف کاهش میزان مصرف بنزین، شفاف‌تر شدن یارانه‌های پنهان بنزینی و حرکت به سمت عدالت بیشتر، اجازه دهد تا بازار بنزین شکل بگیرد. در این صورت افراد دارای بنزین مازاد می‌توانند بنزین خود را با قیمت شفاف یا به دولت بفروشند یا به افراد دیگر. در چنین وضعیتی دولت این امکان را خواهد داشت که بنزین مازاد را صادر کند و درآمد آن را به دهک‌های ضعیف و متوسط به شیوه‌های کارآمدتر اختصاص دهد و اگر هم افراد بنزین مازاد خود را در یک بازار شفاف عرضه کنند، کشف قیمت واقعی رخ خواهد داد و افرادی که بی‌رویه بنزین مصرف کنند، ناچار به پرداخت هزینه بیشتر خواهند بود.

ضربه‌گیر شوک بنزینی
یکی از نگرانی‌های احتمالی دولت، شوک احتمالی ناشی از تغییر در الگوی سهمیه بنزین است و به همین دلیل رئیس‌جمهور اصرار و تأکید دارد که هدف دولت افزایش قیمت بنزین نیست اما این به‌معنای اصرار بر تثبیت قیمت نمی‌تواند باشد. اختصاص سهمیه ویژه به‌خودروهای بنزینی عمومی یکی از ضربه‌گیرهای شوک بنزینی می‌تواند باشد که در این صورت می‌توان در یک بازه زمانی یکساله جلوی تورم در بخش حمل‌ونقل عمومی مسافری و باری شهری را گرفت. البته در یک افق بلندمدت دولت با اصلاح تدریجی، شفاف و منطقی قیمت بنزین می‌تواند منابع آزاد شده از محل شفاف‌سازی یارانه بنزینی را در قالب اعتبارات هدفمند و هوشمند در بخش‌هایی چون تقویت حمل‌ونقل عمومی، اصلاح میزان مصرف خودروهای در دست تولید با هدف کاهش میزان بنزین‌سوزی آنها و همچنین حمایت از سلامت و معیشت شهروندان به‌کار گیرد. حال باید منتظر ماند و دید چشم‌انداز دولت کوتاه‌مدت و تنها معطوف به یک تغییر الگوی سهمیه بنزین است یا اینکه اصلاحات تدریجی و هدفمند را هدف‌گذاری می‌کند؟ موفقیت دولت در بنزین، می‌تواند راهگشای اصلاحات در دیگر یارانه‌های پنهان باشد که برآوردها نشان می‌دهد حجم یارانه پنهان در اقتصاد ایران بیش از 80میلیارد دلار است.