سیستم درمانی افغانستان در بحران

فتانه احدی - روزنامه‌نگار

 سیستم بهداشتی کشور جنگ‌زده افغانستان از زمان تسلط طالبان با بحران شدیدی روبه‌رو شده است. بیش از 2هزار مرکز درمانی در ماه‌های اخیر به‌دلیل مشکلات مختلف تعطیل شده و مراکز فعال با کمبود شدید دارو و تجهیزات مواجهند. همزمان با گسترش اومیکرون در سراسر جهان و درحالی‌که پزشکان افغان خود را برای افزایش شمار مبتلایان به این سویه نوظهور آماده می‌کنند، بیماری‌های دیگری مثل سرخک، مالاریا، فلج اطفال و تب‌دنگی نیز در بیمارستان‌ها جولان می‌دهند. مراکز درمانی کم‌امکانات کابل در سرمای استخوان‌سوز امسال با مشکل کمبود سوخت هم دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

کمک‌هایی که متوقف شدند
بعد از تسلط طالبان بر کابل، جامعه جهانی ارائه کمک‌های مالی خود به افغانستان را متوقف کرده است. همزمان میلیاردها دلار از دارایی‌های افغانستان هم در خارج از کشور بلوکه شده است. آمریکا به‌تنهایی نزدیک به 9.5میلیارد دلار از دارایی‌های بانک مرکزی افغانستان را مسدود کرد و بانک جهانی نیز کمک‌های خود به کابل را به حالت تعلیق درآورده است. این مسئله، افغانستان را با بحران شدید اقتصادی و انسانی مواجه کرده که پیامدهایی برای سلامت عمومی نیز داشته است. سیستم بهداشت و درمان افغانستان که اکنون در آستانه فروپاشی است، تاکنون تنها با کمک سازمان‌های امدادی توانسته به‌کار خود ادامه دهد. کابل تنها مأمن بیماران، به‌ویژه بیماران کرونایی است که از راه‌های دور و نزدیک خود را به بیمارستان‌های پایتخت می‌رسانند تا در بخش مراقبت‌های ویژه بستری ‌شوند. مدیران بیمارستان‌های فعال کابل اعلام کرده‌اند که با مشکلات مالی و تدارکاتی شدید، کمبود پول برای پرداخت حقوق پرسنل و کمبود دارو و تجهیزات روبه‌رو هستند. بنابراین مردم که به ناچار بیماران خود را به مراکز درمانی می‌برند، به در بسته برمی‌خورند. «عصمت‌الله» که پدر بیمارش را برای مداوا به کابل آورده، به دویچه‌وله می‌گوید: «پدرم بیمار است و ما از ولایت بدخشان آمده‌ایم. اما بیمارستان‌ها به‌دلیل کمبود دارو و پرداخت‌نشدن حقوق کادر درمان بسته‎اند.»

زمستان سخت؛ چالش بزرگ افغانستان
اکنون سؤالی در جامعه جهانی مطرح است که چگونه می‌توان به افغان‌ها کمک کرد بدون اینکه به نفع طالبان باشد؟ افغانستان طی 20سال گذشته همیشه به کمک‌های خارجی وابسته بوده است. کمک‌های بین‌المللی طی این سال‌ها80درصد بودجه افغانستان را تأمین می‌کرده است. اکنون با بلوکه‌شدن دارایی‌های این کشور، سقوط ارزش پول ملی و تشدید بحران اقتصادی، عواقب ویرانگری پیش‌روی مردم خواهد بود. در این شرایط، خشکسالی شدید و همه‌گیری ویروس کرونا نیز مزید بر علت شده است. ثریا دلیل که از سال2010 تا 2014 به‌عنوان وزیر بهداشت افغانستان مشغول بوده، می‌گوید که همه‌گیری کرونا وضعیت را برای افغانستان پیچیده‌تر کرده است. او می‌گوید: «حتی کشورهایی که سیستم‌های بهداشتی قوی‌ای دارند در پاسخ به موج‌های متوالی کرونا، دچار مشکلات زیادی هستند. درحالی‌که وقتی صحبت از افغانستان می‌شود، وضعیت بسیار حادتر است و توجه بیشتری را می‌طلبد.» مارتین گریفیتس، معاون دبیرکل سازمان ملل متحد در امور بشردوستانه و هماهنگ‌کننده امدادهای اضطراری هشدار داده که افغانستان نمی‌تواند بدون کمک‌های بین‌المللی زنده بماند. او از کشورها خواسته تا برای پرداخت حقوق کارکنان بخش دولتی و حمایت از خدمات اساسی مانند بهداشت، آموزش و برق، به مردم افغانستان کمک کنند تا بتوانند زمستان امسال را پشت سر بگذارند. وزرای خارجه سازمان همکاری اسلامی نیز با ایجاد یک صندوق بشردوستانه برای رسیدگی به وضعیت مردم در افغانستان موافقت کرده‌اند. طی بیانیه‌ای نیز اعلام کرده‌اند که دسترسی افغانستان به منابع مالی برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادی اقدامی ضروری است. آنها همچنین خواستار یافتن راهی برای آزادسازی وجوه مسدودشده کشور در بانک‌های خارجی شده‌اند. برآورد می‌شود 24میلیون افغان برای زنده‌ ماندن در زمستان امسال به کمک نیاز داشته باشند. عبدالباری عمر، معاون وزیر بهداشت طالبان به دویچه‌وله می‌گوید که خدمات بهداشتی تحت‌تأثیر تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته و افغانستان در زمستان امسال با چالش بزرگی در حوزه بهداشت عمومی مواجه خواهد شد. با توجه به اینکه در 20سال گذشته نیز مشکلات بهداشت و درمان مرتفع نشده، تانکرد استوب از پزشکان بدون مرز می‌گوید که افغانستان 3.5میلیون کودک مبتلا به سوءتغذیه دارد. او با بیان اینکه دولت سابق نیز نتوانست کمبود تجهیزات پزشکی را برطرف کند، می‌گوید: سوءتغذیه در گذشته هم در میان افغان‌ها وجود داشته و این مسئله نیازمند توجه فوری است.

بخش بهداشت و درمان افغانستان، مستعد حضور ایران
گفت‌وگوی همشهری با دکتر وحید مجروح، وزیر پیشین بهداشت افغانستان

با توجه به مسدود شدن مسیر کمک‌های مالی به افغانستان، این کشور برای حفظ نظام بهداشت و درمان خود به کمک‌های برون‌مرزی نیاز دارد. ایران می‌تواند از موقعیت همسایگی خود در این زمینه بهره بگیرد که به گفته دکتر وحید مجروح، وزیر پیشین بهداشت افغانستان، تعاملی برد-برد است. دکتر مجروح متخصص رادیولوژی است و پس از پایان فعالیتش در وزارت بهداشت افغانستان، در یکی از بیمارستان‌های تهران فعالیت می‌کند. 

درپی توقف کمک‌های بین‌المللی، بخش بهداشت و درمان افغانستان با مشکلاتی روبه‌رو شده است؛ وضعیت دقیقا چگونه است؟
به رسمیت شناخته نشدن نظام طالبان و بلوکه شدن دارایی‌های افغانستان و حتی نبود ظرفیت لازم  برای عرضه خدمات در نظام‌های اداری افغانستان، باعث شده بخش‌های مختلف به‌وی‍ژه نظام بهداشتی دچار چالش‌های بسیار جدی شوند. به تازگی از طریق سازمان ملل در بحث پرداخت حقوق ماهانه کادر درمان اقداماتی صورت گرفته اما دامنه نیاز بیشتر از اینهاست. کمک‌های بشردوستانه می‌تواند به نظام عرضه خدمات دولتی کمک کند اما هرگز نمی‌تواند جایگزین بودجه‌های دولتی شود. در حال حاضر اولویت باید در توزیع مناسب بودجه و کمک‌های بین‌المللی برای عرضه خدمات بهداشتی باشد. این در حالی است که تقسیم بودجه‌های بین‌المللی برای دارو، آمبولانس، حقوق کارکنان و خدمات مختلف بهداشت و درمان به درستی انجام نمی‌شد. ارائه خدمات بهداشتی و درمانی حداقل برای 6 تا 9 ماه آینده یک چالش عمده  و اساسی در افغانستان خواهد بود. در صورتی که در دولت گذشته، وزارت بهداشت آمادگی کامل در مواقع اضطراری و حوادث غیرمترقبه نظیر حملات تروریستی، سیل و دیگر بلایای طبیعی را داشت. حتی به دلیل اینکه هر روز با مباحث امنیتی مواجه بودیم، نظام بهداشت و درمان، آمادگی رسیدگی به هزاران هزار زخمی در یک روز را داشت.

چه تعداد تخت بیمارستانی و آی‌سی‌یو در افغانستان فعال است؟ ضریب نفوذ مراکز بهداشت در روستاها و مناطق دوردست به چه شکل است؟
در نظام بهداشت و درمان گذشته افغانستان 12 تا 13هزار تخت موجود بوده است. اکنون نیز تخت‌ها موجود هستند، اما قطعا تخت به تنهایی کارآمد نیست و حضور کادر درمان بسیار اهمیت دارد. اکنون مراکز درمانی با مشکلات زیادی نظیر کمبود دارو و تامین آب و برق مواجه هستند. همچنین فقر اجتماعی و اقتصادی که در جامعه بیداد می‌کند، باعث شده تا بیماران توان خریداری ملزومات درمانی را در بازار نداشته باشند. در حال حاضر به غیر از بیمارستان‌های کرونایی که عرضه خدمات روتین دارند، 140بیمارستان فعال هستند که در عین حال با مشکلات جدی مواجه‌اند. با توجه به همکاری سازمان ملل، حدود یک ماه است که مراکز درمانی روستاها و مناطق دور دست هم فعال شده‌اند.

آیا آمار دقیقی در مورد وضعیت کرونا در افغانستان وجود دارد؟ 
فعلا با توجه به اینکه بیمارستان‌های کرونا در ولایات و مناطق مختلف فعال نیستند و تست کرونا انجام نمی‌شود، آماری هم نمی‌توان داشت. تنها یک بیمارستان در کابل فعال است که روزانه  50 تا 60 نفر در آن بستری می‌شوند. در دولت قبل، هر روز ساعات 12ظهر، آمار مثبت و منفی و تعداد تست‌های انجام شده و تعداد بیماران بستری در بخش و آی‌سی‌یو اعلام می‌شد؛ اما الان آماری در دست نیست. البته آمارهای غیر رسمی از فروکش کردن کرونا در افغانستان حکایت دارند.

پس از تسلط طالبان بر افغانستان، مدتی در پست وزارت بهداشت حضور داشتید؛ سیاست طالبان در این حوزه را چگونه می‌بینید؟ 
بله، من 37 روز در پست خود بودم. هر نظامی در آغاز فعالیت خود، وقتی با چالش حکومت‌داری مواجه است، به زمان نیاز دارد تا در حوزه‌های دیگر خود را نشان دهد.

آیا محدودیت کار برای زنان در حوزه بهداشت و درمان از بین رفته است؟
در روزهای اول حضور طالبان در افغانستان، اجازه نامه‌ای از آنها برای کار زنان گرفتم که موجب شد بتوانند به سرکار برگردند و به فعالیتشان ادامه دهند.

ایران چگونه می‌تواند به حوزه بهداشت و درمان به افغانستان کمک کند؟
اکنون فرصت مناسبی برای تعامل دو سویه ایران و افغانستان در حوزه‌های مختلف وجود دارد. حوزه بهداشت و درمان نیز از زمینه‌هایی است که می‌تواند تعامل برد-برد برای 2کشور داشته باشد. این اتفاق بستگی به این دارد که از سوی ایران فضا و پتانسیل ایجاد شود، تاکید من از گذشته تاکنون این است که ایران و افغانستان می‌توانند روابطی که به نفع هردو باشد را باهم برقرار کنند. اکنون که گرفتن ویزای پاکستان با مشکل مواجه شده و هند درهایش را به روی افغانستان بسته، زمان مناسبی برای برقراری تعامل دوطرفه میان ایران و افغانستان است. در گذشته ما روزی 10 تا 12پرواز برای انتقال بیماران به هند داشتیم که اکنون این امکان وجود ندارد. 
ایران در 4-3ماه اخیر بیشترین انعطاف را در صدور ویزا و حتی پذیرش افغان‌هایی که درخواست ورود به ایران را داشته‌اند، نشان داده است. این امر زمینه را مساعد می‌سازد تا در کوتاه‌مدت و میان‌مدت بستری برای درمان بیماران افغان در ایران فراهم شود. ایران  می‌تواند در بحث درمان و تامین دارو نقش مهمی ایفا کند؛ چرا که در بازار افغانستان، هند و پاکستان حضور ندارند و با توجه به ظرفیتی که ایران در زمینه پزشکی، دارویی، تجهیزات و انتقال تکنولوژی دارد می‌تواند نقش موثری داشته باشد. نظام بهداشت و درمان  افغانستان در 20سال گذشته پیشرفت‌های خوبی داشته اما همچنان راه بسیار طولانی برای رسیدن به تمام نیازهای درمانی جامعه وجود دارد. ‌