آیا خنده بر هر درد بی‌درمان دواست؟
جوکر؛ نخند تا نبازی
یاور یگانه - روزنامه‌نگار
حتما برایتان پیش آمده که در محفل و مجلسی جدی- و حتی بگذارید بگوییم عبوس- حاضر باشید که به هر دلیلی نباید بخندید؛ یعنی در آنجا خندیدن از نظر اخلاقی، عملی نادرست تلقی می‌شده است اما ناگهان خنده به زیر پوست‌تان خزیده و عضلات صورت‌تان را چنان به هر سو کشیده که چاره‌ای جز خندیدن نداشته‌اید. به احتمال زیاد در این وضعیت سعی کرده‌اید با پرت‌کردن فکرتان از موضوعی که شما را به خنده می‌اندازد یا با فشار زبان به سقف دهان‌تان یا مَکِش قشر درونی چپ و راست لپ‌تان یا با منقبض کردن عضلات صورت‌تان جلوی خنده‌تان را بگیرید. بماند که در چنین موقعیتی چهره آدم چقدر خنده‌دار و مسخره می‌شود و حتی ممکن است به سوءتفاهم بیشتری دامن بزند اما تا به حال فکر کرده‌اید که این وضع چقدر دارای بار دراماتیک است؟ منظور از دراماتیک این است که چنین موقعیتی چقدر قابلیت نمایشی و سرگرم‌کنندگی دارد. برنامه واقع‌نما یا ریالیتی‌شوی ایرانی «جوکر» بر اساس همین موقعیت، تولید شده است. 8بازیگر و چهره شناخته‌شده که اغلب هم در آثار کمدی حضور داشته‌اند، برای مدتی در اتاقی دور هم جمع می‌شوند و باید در برابر اعمال و رفتار و حرف‌های مضحک و خنده‌دار یکدیگر مقاومت کنند و اصلا و ابدا نخندند تا در نهایت برنده مسابقه مشخص شود. این برنامه، مثل برنامه «شب‌های مافیا» یک میزبان دارد که در اتاقی جدا از شرکت‌کنندگان می‌نشیند و با مانیتورهایی که روبه‌رویش قرار دارد، بر نخندیدن شرکت‌کنندگان و رعایت قوانین بازیِ «اون زودتر خندید» نظارت می‌کند. این برنامه از روی برنامه‌ای خارجی ساخته شده و سازندگانش در همان ابتدای کار به کپی‌بودن برنامه‌شان اعتراف کردند و به این ترتیب اجازه ندادند که ایده اقتباسی برنامه‌شان به موضوعی برای انتقاد در فضای مجازی و رسانه‌ای بدل شود. اما آیا این برنامه که فصل اولش چندی پیش تمام شد و پخش فصل دومش با شرکت‌کنندگان جدید آغاز شده، جذاب و موفق است؟ آیا در وضعیتی که ما درگیر کرونا و مسائل اقتصادی هستیم، ساخت چنین برنامه‌ای که هدفش ایجاد خنده است، کاری عقلانی و اخلاقی است؟ فلسفه، چه نگاهی به خنده دارد؟ برنامه‌ای که الگوی «جوکر» بوده، چه نام داشته؟ اصلا چرا باید بخندیم و خندیدن چه تأثیری بر بدن و زندگی ما دارد؟ جواب این سؤال‌ها را در این صفحه پیدا خواهید کرد.
ماجرا از چه قرار است؟
مسابقه جوکر یا به فارسی لطیفه‌گو یا بذله‌گو، یک مجری یا میزبان دارد. در هر فصل آن ۸هنرمند، ۶ساعت زمان دارند تا در یک خانه مجهز با تمام امکانات، با برنامه‌های مختلف، یکدیگر را بخندانند و از بازی حذف کنند، بدون اینکه خودشان بخندند؛ به همین سادگی و بامزگی! فضای کلی اتاقی که شرکت‌کنندگان در آن حضور دارند و مسابقه در آن انجام می‌شود، طراحی‌ای شبیه فضای خانه دارد و دارای اتاق نشیمن و آشپزخانه است. کنار اتاق شرکت‌کنندگان، یک اتاق آکسسوار و گریم نیز وجود دارد. شرکت‌کنندگان در طول بازی هر گاه خواستند به این اتاق می‌روند و ابزاری از آنجا با خود می‌آورند یا تغییری در ظاهر خود ایجاد می‌کنند تا بتوانند با آن دیگران را بخندانند. هر شرکت‌کننده یک فرصت ویژه با مدتی محدود در اختیار دارد که هر زمان خواست می‌تواند از آن استفاده کند. در این فرصت دیگران باید کاملا به او توجه کنند و اجازه هیچ کار دیگری ندارند و فرد در این زمان اجرای ویژه‌ای انجام می‌دهد تا دیگران را بخنداند. شرکت‌کنندگان از روش‌های مختلفی برای خنداندن دیگران استفاده می‌کنند و انواع مختلفی از کمدی را اجرا می‌کنند که ازجمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: اجرای نمایش کمدی، کاراکترسازی و تیپ‌سازی، شوخی‌های کلامی، اجرای موسیقی کمیک، اجرای استندآپ کمدی، استفاده از آکسسوار و ابزار مختلف مثل عروسک و لباس‌های بامزه، پارودی‌سازی آثار مشهور، کمدی فیزیکی و... . هر شرکت‌کننده که کارت قرمز بگیرد و از مسابقه حذف شود، به اتاق میزبان می‌رود و کنار او ادامه مسابقه را تماشا می‌کند. همچنین میزبان می‌تواند با تشخیص خودش، شرکت‌کننده حذف‌شده را برای مدت مشخصی به اتاق برگرداند تا دیگران را بخنداند. با حذف‌شدن تدریجی شرکت‌کنندگان، آخرین کسی که در اتاق بماند، برنده مسابقه می‌شود و تندیس و جایزه بزرگ را از آن خود می‌کند؛ همچنین به قسمت فینال فینالیست‌ها راه می‌یابد. میزبان برنامه نقش داور مسابقه را هم ایفا می‌کند. او اتاقی جداگانه با فضایی شبیه به اتاق مانیتورینگ دارد که حین مسابقه در آن مستقر می‌شود و شرکت‌کنندگان را زیر نظر می‌گیرد. میزبان هر جا خنده یکی از شرکت‌کنندگان را از مانیتورهای اتاق خود مشاهده کند با دکمه قرمزی که جلویش قرار دارد بازی را متوقف می‌کند؛ سپس به اتاق بازی می‌رود و با نشان دادن صحنه آهسته خندیدن، شرکت‌کننده خاطی را جریمه می‌کند؛ بعد از آن دوباره به اتاقش برمی‌گردد و با دکمه سبز، ادامه مسابقه را اعلام می‌کند.
شرکت‌کنندگان فصل اول جوکر
سام درخشانی بیژن بنفشه‌خواه امیرمهدی ژوله امیر کاظمی هوتن حاجی‌عبداللهی سهیل مستجابیان رضا نیکخواه امین حیایی
شرکت‌کنندگان فصل دوم جوکر
هومن برق‌نورد بهنام تشکر آرش نوذری ایمان صفا سپند امیرسلیمانی عباس جمشیدی شهرام قائدی وحید آقاپور
عوامل ثابت جوکر
مجری جوکر: سیامک انصاری
کارگردان مسابقه جوکر: احسان علیخانی، سیدحامد میرفتاحی
تهیه‌کننده اجرایی: امیرحسین بزرگ‌زادگان و محسن نجفی سولاری
تهیه‌شده: استودیو قرن جدید
الگوهای خارجی؛ از ژاپن تا آمریکا
الگوی «جوکر» ایرانی، برنامه ژاپنی «هیتوشی ماتسوموتو مستندطوری تقدیم می‌کند» (HITOSHI MATSUMOTO Presents Documental) است که پخش آن از سال2016 شروع شده و 10بازیگر را برای 6ساعت در اتاقی قرار می‌دهند تا یکدیگر را بخندانند بدون اینکه خودشان بخندند. به برنده این مسابقه 10میلیون یِن ژاپن تعلق می‌گیرد. ماتسوموتو ـ بازیگر برنامه‌های کمدی ـ در ژاپن بسیار شناخته‌شده است.
برنامه ژاپنی دیگری به نام «Gaki No Tsukai» هم وجود دارد که از برنامه هیتوشی ماتسوموتو قدیمی‌تر است و پخش آن از سال1989 شروع شده است. این برنامه تلفیقی از مسابقه، تاک‌شو و ریالیتی‌شو است که 5بازیگر، خودشان و دیگران را برای سرگرمی شکنجه می‌دهند و تحقیر می‌کنند. در این برنامه هم هیتوشی ماتسوموتو حضور دارد.
برنامه «HITOSHI MATSUMOTO Presents Documental» نمونه‌های آمریکایی، مکزیکی، استرالیایی، ایتالیایی، آلمانی، اسپانیایی، فرانسوی، هندی و برزیلی هم دارد. فرق مهم این برنامه‌ها با «جوکر» ایرانی در خط قرمزهای آنهاست. «جوکر» در فضایی کاملا محافظه‌کارانه ساخته شده و با بسیاری از موضوعات نمی‌تواند شوخی کند؛ به همین دلیل شرکت‌کنندگان حاضر در این برنامه، باید با شکلک و صدادرآوردن یا لودگی، همدیگر را بخندانند اما در برنامه‌های غیرایرانی، شرکت‌کنندگان از این امکان برخوردارند که با هر حیطه‌ای که می‌خواهند شوخی کنند یا هر رفتاری که می‌توانند، از خود بروز دهند تا رقبا را از میدان به در کنند. شگردهایی که شرکت‌کنندگان این مسابقه برای خنداندن هم از آنها استفاده می‌کنند متاثر از سریال‌های 90قسمتی تلویزیونی است که ذائقه و تلقی آنها را از امر کمیک شکل داده است. تقریبا کمتر شاهد شیوه‌ای خلاق یا شگردی جذاب هستیم. شوخی‌ها و بامزّ‌گی‌ها قابل پیش‌بینی و کُند و ملال‌آور است. با وجود محدودیت‌هایی که در ساخت کمدی در داخل کشور وجود دارد، این سؤال پیش می‌آید که چرا سازندگان این برنامه پیش خود خیال کرده‌اند که ورسیون ایرانی این برنامه می‌تواند جذاب از کار درآید؟
آیا حالا وقت مناسبی برای خندیدن است؟
خندیدن خصلتی انسانی است و نمی‌توان کسی را به دلیل خندیدن سرزنش کرد اما شاید آنچه بتوان به آن خرده گرفت، اصرار و تأکیدی است که در چند سال اخیر در برنامه‌های رسانه‌های مختلف روی خندیدن می‌شود. واقعیت این است که مشکلات اقتصادی و معیشتی را با خنده نمی‌توان حل کرد. خنده را می‌توان مثل سلاحی شخصی یا رویکردی فردی در مقابله با مشکلات به‌کار گرفت اما نمی‌توان از آن به‌عنوان راهکاری کلان برای حل مسائل و مشکلات فراگیر استفاده کرد. این تأکید زیاده از حد بر خندیدن و ساخت برنامه‌هایی در حمایت از این ایده را می‌توان در نسبتش با گسترش فرهنگ جهانی «کول‌بودن» تعریف کرد. گرایش جهانی به کول‌بودن از کشورهای مرفه و سرمایه‌داری برخاسته که جوانان را به اتخاذ یک سبک زندگی کول تشویق می‌کند. کارکرد اصلی گرایش به «کول‌بودگی» را باید در حلوفصل نارضایتی جوانان این کشورها از نظام سرمایه‌داری در دل خود این نظام جست. جوانان برای آنکه هر چه بیشتر بخندند، هر چه بیشتر کول باشند و هر چه بیشتر از نگرانی دست بکشند، باید بیشتر مصرف کنند؛ این راه‌حلی است که فرهنگ سرمایه‌داری به آنها پیشنهاد می‌کند. حالا وقتی جامعه‌ای درگیر تامین بخشی از نیازهای ضروری‌اش است، تشویق به خندیدن و شاد بودن شاید به نوعی فرهنگ کول سرمایه‌داری را تداعی می‌کند که دلچسبِ اینجا و اکنون ما نیست و شاید غیراخلاقی جلوه کند. پس به طور خلاصه می‌توان گفت خندیدن به خودی خود ایرادی ندارد و انسان‌ها حتی در سخت‌ترین برهه‌های زندگی‌شان نیز می‌خندند اما آنچه محل اشکال است، تأکید بر فرهنگی است که مصرف‌گرایی را تشویق می‌کند و بر واقعیت موجود، چشم می‌بندد.
«جوکر» به روایت برگسون
آنری برگسون (متولد ۱۸ اکتبر ۱۸۵۹ ـ درگذشته ۴ ژانویه سال ۱۹۴۱)، فیلسوف نامدار فرانسوی، رساله‌ای موجز و مختصر در باب خنده دارد که به فارسی هم ترجمه شده است. برگسون در این اثر کم‌‌حجم اما بدیع و عمیق، سه خصلت اصلی برای خنده برمی‌شمرد. اول اینکه خنده خصلتی انسانی است. اگر شیء یا حیوانی و به‌طور کلی هر پدیده‌ای انسان را به خندیدن وادارد، به اعتقاد برگسون، به دلیل رفتار یا حالت انسانی آن است. از این منظر، انسان صرفا جانداری نیست که می‌خندد بلکه جانداری است که می‌خنداند و اگر ما به چیزی (اعم از جاندار یا غیرجاندار) می‌خندیم، حتما به سبب شباهتش به انسان یا تأثیر انسان بر آن است. ویژگی دومی که برگسون، آن را با خنده ملازم می‌داند، بی‌احساسی است. منظور برگسون از بی‌احساسی، متاثرنشدن است؛ نوعی برخورد عاری از احساس و از سر شعور و منطق برای خندیدن به موضوعی لازم است. اگر ما از زمین‌خوردن چاپلین یا سقوط باستر کیتون متاثر شویم، توانایی خندیدن به موقعیت آنها را از دست می‌دهیم؛ پس برخورد سرد و منطقی با پدیده‌ای احساسی و غیرمنطقی است که ما را به خنده می‌اندازد. نکته سوم، مسری‌بودن خنده است. برگسون برای خنده، نقشی اجتماعی قائل است و معتقد است که خنده به نوعی تفاهم و اشتراک نیاز دارد. در واقع خنده به درک متقابلی نیاز دارد تا گروهی از افراد را درگیر کند. از دید برگسون، خنده حاصل غفلت است و نوعی مجازات اجتماعی برای شخصِ غافل محسوب می‌شود. کسی که به هر دلیلی در اجتماع، موجبات خنده دیگران را فراهم می‌سازد، غفلتی کرده که او را از وضعی طبیعی که مورد پذیرش اجتماع است خارج کرده و به موضوع خنده سایرین بدل کرده است.
اگر با این دید فلسفی به «جوکر» نگاه کنیم، می‌بینیم که شرکت‌کنندگان این برنامه برای آنکه رقبایشان را به خنده بیندازند، خودشان را به گیجی و غفلت می‌زنند؛ طوری رفتار می‌کنند که از وضعیت طبیعی خودشان خارج شوند تا اسباب خنده دیگران را مهیا کنند. در واقع آنها از این موضوع آگاهند که اگر بتوانند از قالب‌های اجتماعی پذیرفته‌شده ـ تا جایی که امکانش وجود دارد ـ عدول کنند، مضحک جلوه می‌کنند و به مقصودشان که همان خنداندن بقیه است می‌رسند. در اینجا، کسی که موضوع خنده قرار می‌گیرد، مجازات نمی‌شود بلکه کسی که نتوانسته خنده‌اش را کنترل کند، از بازی خارج می‌شود.
در همینه زمینه :
