جدال مکتوب بر سر بافت تاریخی شیراز

محمدباریکانی- دبیر گروه زیست‌بوم

  نگرانی‌ها از آغاز پروژه تخریب بافت تاریخی شیراز به دفتر رئیس‌جمهوری کشید و سیدابراهیم رئیسی در چند روز گذشته در برابر یک نامه از سوی سیاسیون برای موافقت با طرح تخریب بافت تاریخی شیراز و چند‌ نامه از سوی متخصصان برای جلوگیری از تخریب و نجات بافت تاریخی شیراز قرار گرفت‌.
تخریب بافت تاریخی شیراز از سال‌های پایانی دهه80 آغاز شد و از سال83 تا پایان سال96 به اوج رسید. بافت تاریخی شیراز 360هکتار وسعت دارد و آنطور که پیش‌تر معاون سابق میراث‌فرهنگی در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به همشهری گفته بود،
« با وجود تمام تخریب‌های صورت‌گرفته، بافت تاریخی شیراز از چنان غنای معماری و ارزش‌های جهانی برخوردار است که می‌توان آن‌را به‌عنوان دومین بافت تاریخی کشور پس از بافت تاریخی یزد به ثبت جهانی رساند.»
بافت تاریخی شیراز طی سال‌های گذشته با پروژه‌های عمرانی نظیر احداث خیابان و صحن‌سازی برای آستان‌های مقدس و طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) در 57 هکتار از این بافت ارزشمند تاریخی دستخوش تخریب شد.
طی سال‌های گذشته وزارت میراث‌فرهنگی به هیچ عنوان کنار تخریب‌کنندگان بافت تاریخی شیراز قرار نگرفت و در دفاع از بناها و خانه‌های تاریخی ارزشمند ثبت ملی شده و واجد ارزش‌های ثبت ملی به اعتراض در برابر طرح‌های تخریبی برخاست. خانه‌های بافت تاریخی شیراز از دوران سلجوقی تا دوره قاجار احداث شده‌اند و در سال‌های گذشته علاوه بر تخریب 9خانه تاریخی ثبت ملی شده در این بافت ‌ قرار است 200خانه تاریخی دیگر تعیین‌تکلیف شوند تا بمانند یا با خاک یکسان شوند.

مخافان و موافقان تخریب بافت تاریخی
سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری حالا در برابر درخواست‌هایی قرار گرفته است که در یکی از آنها به امضای امام جمعه و مدیران استانی شیراز و تولیت آستان مقدس حضرت شاهچراغ(ع) و شهردار و نماینده مجلس، از او خواسته شده است با طرح توسعه 57هکتاری حرم شاهچراغ(ع) موافقت شود و در چند نامه دیگر به امضای متخصصان، معماران و انجمن‌های دانشجویی حوزه معماری از او خواسته شده، در برابر طرح تخریب 57هکتار از بافت تاریخی شیراز که 200خانه تاریخی دیگر را در خود جای داده است، ایستادگی کند.
طرح تخریب 57هکتار از بافت تاریخی شیراز در 2سال اخیر به‌دلیل اعتراض‌های صورت گرفته از سوی برخی دستگاه‌ها نظیر شورای‌عالی معماری و شهرسازی و وزارت میراث فرهنگی متوقف شده بود، اما حالا با سفر چندی قبل عزت‌الله ضرغامی و برگزاری جلسه‌ای با او به‌منظور اقناع وزیر میراث‌فرهنگی برای موافقت با تخریب بافت تاریخی شیراز و پس از آن استوری مشهور ضرغامی در کنار کودکان در بافت تاریخی شیراز و استفاده از عبارت بافت فرسوده شیراز خبرساز شد.
دوستداران میراث‌فرهنگی نگران موافقت وزیر میراث‌فرهنگی با تخریب بافت تاریخی شیراز و چشم بستن او بر اتفاقاتی بودند که پس از سفر او به شیراز ممکن بود به تخریب بناهای ارزشمند تاریخی این شهر بینجامد.
پس از این سفر بود که دکتر غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت و دکترای معماری از دانشگاه منچستر انگلستان با ارسال نامه‌ای به رئیس‌جمهوری نسبت به پاکسازی بافت تاریخی شیراز نظیر آنچه در انجام پروژه‌های توسعه‌ای اطراف حرم مطهر رضوی(ع) که به پاکسازی بافت تاریخی مشهد طی سال‌های گذشته منتهی شد، هشدار داد و از رئیس‌جمهوری خواست با قدرت در برابر تخریب بافت تاریخی شیراز ایستادگی کند.
چندی بعد،  امام جمعه شیراز، تولیت آستان مقدس شاهچراغ(ع)، تولیت آستان مقدس سیدعلاءالدین حسین‌(ع)، استاندار فارس، 3نماینده فارس در مجلس، رئیس شورای شهر شیراز و شهردار شیراز پای نامه‌ای را امضا کردند که خطاب به رئیس‌جمهوری مخالفان تخریب بافت تاریخی شیراز را« به وارونه جلوه دادن مطالبات مردم و مسئولان شیراز درخصوص طرح پیرامون حرم‌های مطهر» این شهر ‌ متهم می‌کرد.‌
مسئولان استان فارس و شهر شیراز در نامه خود که نسخه‌ای از آن به دفتر مقام معظم رهبری نیز ارسال شد، اعلام کردند: «طرح‌های اجرا شده در بافت تاریخی شیراز نه‌تنها شباهتی به طرح اجرا شده در مشهد مقدس ندارد، بلکه دقیقا در راستای احیای جریان اصیل زیارت و بازگرداندن زندگی مجاورین به آنان و اجرای طرحی در خور جایگاه رفیع سومین حرم اهل‌بیت(ع) در ایران اسلامی است.»
امضا‌کنندگان این نامه خطاب به رئیس‌جمهوری نوشته‌اند: « اگر اجرای مجتمع تجاری موجب سرشکستگی باشد، موجب سرشکستگی چه کسانی است؟ آنها که وظیفه داشتند و جلوگیری نکردند یا آستان‌های مقدس که از ابتدا به صراحت مخالفت خود را با اجرای آن اعلام نموده بودند؟» 
مسئولان شیراز البته به نامه مورخ 8/8/1400 متولیان طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) به وزرای میراث‌فرهنگی و راه‌وشهرسازی پرداخته که در آن به: «ساخت‌وساز با رعایت محدودیت ارتفاع در محدوده طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) که حرم‌های مطهر را تحت‌الشعاع قرار ندهد، همراه با رعایت معماری اسلامی در احیای بافت محدوده 57هکتاری به همراه حفظ و مرمت و احیای ساختمان‌های ارزشمند تاریخی با کاربری فرهنگی و مذهبی در محدوده طرح» اشاره شده و از رئیس‌جمهوری پرسیده شده است: «آیا به کسانی که تصریح می‌کنند در طرح باید محدودیت ارتفاع رعایت شود می‌توان تهمت سوداگری و تراکم‌فروشی زد؟»

رئیس‌جمهوری و 2 نامه تخصصی
پس از این نامه بود که اتحادیه‌ انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران و جمعی از استادان دانشگاه و سردبیران مجلات علمی - پژوهشی حوزه معماری و شهرسازی کشور با ارسال نامه‌ای به رئیس‌جمهوری نسبت به تخریب بافت تاریخی شهرها به‌خصوص شیراز هشدار دادند.
اتحادیه‌ انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران خطاب به رئیس‌جمهوری که رونوشت آن به دفتر مقام معظم رهبری و وزرای میراث‌فرهنگی و راه‌وشهرسازی نیز ارسال شد، نوشت: «تخریب‌های گسترده‌ای در بافت تاریخی شهر شیراز در این سال‌ها تحت عنوان توسعه حرم صورت گرفته که با تأسف بسیار اکثر بناهای جایگزین، کاربری‌های تجاری داشته و به نوعی پاساژسازی و مال‌سازی با عنوان توسعه حرم صورت گرفته است. این سوداگری شهری گسترده متأسفانه قصد توقف نداشته و هر روز به بهانه‌های مختلف و با طرح‌های عجولانه و بدون کارشناسی، بخش‌های بزرگی از بافت تاریخی شیراز با پیشینه هزار ساله و هم‌پیوند با هویت ایرانی - اسلامی را به‌عنوان توسعه حرم، اما با مقاصد پشت پرده مالی و سوداگری نابود کرده است.
 پروژه ای که پس از سال‌ها هیچ رونق و اعتلایی به مفهوم زیارت نداده، درس عبرتی برای متولیان امر نشده و همچنان به‌دنبال مداخلات بزرگ‌مقیاس در محدوده حرم و تخریب تاریخ و فرهنگ شیراز هستند. آخرین طرحی که برای این بافت ارزشمند تاریخی برنامه‌ریزی شده است، ایجاد یک صحن بزرگ بین حرم شاهچراغ(ع) و حرم سیدعلاالدین حسین(ع) است که با تخریب 57هکتار (570هزار مترمربع) از بافت تاریخی و از بین رفتن صدها خانه ثبت ملی و ارزشمند همراه خواهد بود. تخریب مواریث فرهنگی و تاریخی این سرزمین توسط هر جایگاه، سازمان یا مقام مسئولی، خیانت به فرهنگ، تاریخ و هویت این سرزمین است.»
این اتحادیه در نامه خود از رئیس‌جمهوری خواست: «هرچه سریع‌تر نسبت به توقف اقدامات مخربانه در بافت تاریخی شهر شیراز و حفاظت و مرمت بناهای ارزشمند آن و ترویج مفاهیم زیست مؤمنانه در جوار حرم مطهر شاهچراغ(ع) و گردشگری زیارت محور با تأکید بر حفاظت از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی دستورات، اقدامات و پیگیری‌های لازم را مبذول فرمایید.»
جمعی از استادان دانشگاه و سردبیران نشریات تخصصی در حوزه معماری نیز همزمان با ارسال نامه به رئیس‌جمهوری از‌ رئیسی خواستند اجازه تخریب بافت تاریخی شیراز را ندهد. در این نامه آمده است: «در چند هفته گذشته تعداد زیادی از متخصصان معماری و شهرسازی ایران نگرانی خود را از طرح تخریب بیش از نیم‌میلیون مترمربع از بافت تاریخی شیراز به بهانه گسترش حرم شاهچراغ(ع) ابراز کرده و در نامه 180نفر از آنان به جنابعالی و حدود 50نفر دیگر به وزیر محترم میراث‌فرهنگی مخالفت‌شان را با اجرای این طرح اعلام کرده‌اند. از نگاه متخصصان معماری، این طرح تاکنون ضربات هولناکی به تاریخ شیراز وارد کرده و با ادامه آن فاجعه‌ای تاریخی اتفاق خواهد افتاد. این شهر کهن از حوادث مختلف روزگار و حتی زلزله‌های مهیب سر برآورده و میراث 1400ساله ارزشمندش را به ما سپرده، ولی نسل ما به جای امانتداری، در جهت نابودی‌اش گام برداشته است. در چند دهه گذشته چندین هکتار از بافت تاریخی شیراز را از بین برده‌اند و اکنون نیز مسئولان رده بالای شهر برای اجرای کامل طرح و تخریب 57هکتاری یکصدا شده‌اند و آن‌را در نامه مورخ 25/9/1400 به جنابعالی اعلام کرده‌اند.»
 امضاءکنندگان این نامه خطاب به رئیس‌جمهوری نوشتند: «نخستین لطمه بزرگ این طرح، پاک کردن بخش بزرگی از حافظه تاریخی 1400ساله شهر کهن شیراز است. در این طرح بیش از نیم‌میلیون مترمربع از داشته‌های فرهنگی و مادی شهر در جوار بارگاه حضرت شاهچراغ(ع) نابود خواهد شد. این نوعی هویت‌زدایی از تاریخ دوران اسلامی شهر شیراز است و اقدامی جبران‌ناپذیر محسوب می‌شود. دومین خسارت این طرح، غالب شدن تصمیمات سیاسی و مقطعی بر تصمیمات علمی و تخصصی است. این طرح از هر جهت مخالف و مغایر با اصول فنی و مبانی علمی مداخله در بافت‌های تاریخی محسوب می‌شود و اجرای آن تحت هر نامی، چهره فرهنگی ایران را در جهانی که از کوچک‌ترین داشته‌های تاریخی‌اش حفاظت می‌کند و آن را در معرض دید دیگران می‌گذارد، خدشه‌دار خواهد کرد.»
 استادان معماری و متخصصان در پایان ‌ از رئیس‌جمهوری خواسته‌اند باهدف جلوگیری از اجرای طرح 57هکتاری بافت تاریخی شیراز و تجدیدنظر این طرح براساس مبانی مدون علمی و حفظ محله شرقی بارگاه شاهچراغ(ع) و مرزهای کنونی آن، دستور مقتضی صادر کند.