12 استان روی خط لرزش

پرنیان سلطانی- خبرنگار

دورتادورمان را زنگ‌ خطر و تابلوهای هشدار فراگرفته‌اند. یک روز نیست که در شهرهای کشور قدم بزنیم و خبری درباره خطر وقوع زلزله نشنویم. واقعیت این است که خطر زلزله در شهرهای مختلف ایران بسیار نزدیک‌تر از آن است که فکرش را می‌کنیم. کافی است بدانیم زیر پایمان 575گسل ریز و درشت وجود دارد که 120مورد آنها خطرناک هستند، حدود 80درصد شهرهای کشورمان در معرض خطر زلزله هستند و روزانه 60زلزله در کشور ثبت می‌شود و براساس تخمین سازمان لرزه‌نگاری به‌طور میانگین سالانه 2هزار بار زمین ایران می‌لرزد. آن‌وقت است که دیگر نمی‌توانیم به‌راحتی از کنار هشدارها و زنگ خطرها بگذریم، بحران را در یک قدمی خود حس می‌کنیم و از خود می‌پرسیم چاره چیست؟ اداره کل مدیریت بحران استان‌های مختلف کشور، این روزها بیش از هر زمان دیگری به پاسخ‌های این پرسش فکر می‌کنند. به‌ویژه اینکه به‌تازگی روز «ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی» را پشت سر گذاشته‌ایم. در این گزارش نگاهی به استان‌های پرخطر زلزله انداخته‌ و راهکارهایی که برای کاهش اثرات این بلای طبیعی به‌کار گرفته‌اند را بررسی کرده‌ایم.

مقاوم‌سازی، شاه‌کلید مقابله با زلزله در تهران
بی‌شک یکی از زلزله‌خیزترین استان‌های کشور تهران است؛ جایی که به‌دلیل قرار داشتن پایتخت و متعاقب آن وجود سازه‌های بی‌شمار و جمعیت بسیارش، موقعیت استراتژیکی دارد. زیر پای تهران 17گسل فعال وجود دارد و زمین‌شناسان معتقدند دوره بازگشت زلزله در تهران به‌طور میانگین هر 150سال است درحالی‌که از وقوع آخرین زمین‌لرزه بزرگ در پایتخت بیش از 180سال گذشته است.
به همین دلیل است که در سال‌های اخیر مدیریت شهری تمام تلاش خود را برای مقاوم‌سازی سازه‌ها و در کنار آن آموزش شهروندان پایتخت‌نشین به‌کار گرفته تا آثار این بلای طبیعی را درصورت وقوع به حداقل برساند. مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در میزگردی که چند روز پیش در سالروز زلزله بم برگزار شد، تهران را از نظر تجمع جمعیتی دارای حادترین وضعیت از نظر وقوع احتمالی زلزله در ایران دانست و از اصطلاح تجمع جمعیتی و مقاوم‌سازی بناها به‌عنوان راهکارهای کاهش خسارات زلزله نام برد. ارائه آموزش‌های لازم در فرهنگسراها و سراهای محله در کنار حدود 100سوله مدیریت بحران فعال در پایتخت که هنگام بروز زلزله برای اسکان به‌کار گرفته می‌شود از اقداماتی است که در سال‌های اخیر برای کاهش اثرات زلزله در تهران انجام شده.

54هزار پلاک ثبتی البرز روی گسل زلزله
البرز هم یکی دیگر از استان‌های پرخطر زلزله به‌حساب می‌آید تا جایی که به‌گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری البرز، هم‌اکنون 54هزار پلاک ثبتی این استان روی گسل زلزله است.
 این‌طور که محمدرضا فلاح‌نژاد، مدیرکل مدیریت بحران استانداری البرز می‌گوید بخشی از محله‌های البرز مقاوم‌سازی نشده که در ستاد بازآفرینی و شورای برنامه توسعه این استان مورد پیگیری قرار دارد. این در حالی است که این اداره کل با اجرای نصب دستگاه هشداردهنده سریع زلزله به لوله‌های گاز، این امکان را به‌وجود آورده که چند ثانیه پیش از وقوع زلزله، گازرسانی شهر قطع شود تا مشکلی از این بابت پیش نیاید. اجرای مانورهای مختلف در زمینه زلزله نیز اقدام دیگری است که در دستور کار اداره مدیریت بحران البرز قرار گرفته تا به این ترتیب خسارت‌های ناشی از زلزله کاهش یابد.

ایجاد پد بالگرد تا اسکان اضطراری
آذربایجان‌شرقی و به‌ویژه کلانشهر تبریز هم یکی دیگر از مناطق زلزله‌خیز کشور به‌حساب می‌آید. استانی که یک‌بار در 21مرداد سال1391به‌شدت لرزید و این اواخر نیز در آبان سال98زمین لرزه را تجربه کرد. مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان‌شرقی در این‌باره می‌گوید: ما همواره نگران گسل شمالی تبریز هستیم، زیرا یک‌چهارم جمعیت تبریز حاشیه‌نشین هستند و در بافت فرسوده سکونت دارند.
محمدباقر هنربر با بیان اینکه حاشیه‌نشینان را باید به نقاط امن انتقال دهیم و در حال انتقال این افراد به شهرک‌های طلائیه، کرکج و جوانان هستیم، می‌افزاید: ایجاد پد بالگرد، تامین محل اسکان اضطراری در قالب پارک‌های محله‌ای و سالن‌های چندمنظوره، تشدید نظارت‌ بر مقاوم‌سازی، بهسازی و نوسازی خانه‌ها از اقداماتی است که در این استان با جدیت دنبال می‌شود.

90گسل فعال در خراسان
خراسان‌ها به‌ویژه شهرهای مشهد در خراسان رضوی و بیرجند در خراسان جنوبی هم از مناطق زلزله‌خیز کشور هستند. همین چند روز پیش بود که زلزله‌ای به بزرگی 4ریشتر «ریوش» در خراسان‌رضوی را لرزاند تا یادمان باشد در این استان 90گسل فعال وجود دارد و 65درصد از پهنه این استان زلزله‌خیز است. محسن نجات، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان‌رضوی در این‌باره می‌گوید: در تاریخ خراسان رضوی 25مورد زمین‌لرزه 6ریشتری و بیشتر از 6ریشتر به ثبت رسیده که نشان از شرایط حساس استان دارد. به همین دلیل از آنجا که شهر ایمن، شهری است که قدرت پاسخگویی مؤثر به حوادث را داشته باشد، آموزش همگانی توانمندسازی و سازماندهی و مشارکت و اقدامات لازم برای هماهنگ‌سازی دستگاه‌ها در دستور کار قرار دارد.»

از دیگر استان‌ها چه خبر؟
استان‌های دیگر هم هر یک هم و غم خود را صرف ایجاد ایمنی در برابر حوادث غیرمترقبه به‌ویژه زلزله کرده‌اند. به‌عنوان مثال در فارس 111لرزه‌نگار نصب شده تا دستگاه‌های خدمات‌رسان بتوانند زلزله را پیش‌بینی و سریع‌تر اقدام به امدادرسانی کنند. معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن چهارمحال‌و‌بختیاری نیز به‌تازگی از مقاوم‌سازی 44هزار واحد روستایی در این استان خبر داده و گفته است تاکنون 52درصد واحدهای مسکونی روستایی در استان مقاوم‌سازی شده و به‌طور میانگین سالانه 2500تا 3500واحد مسکونی در این استان مقاوم‌سازی می‌شوند. مسئولان استانی چهارمحال و بختیاری تاکنون 86روستای در معرض خطر خود را هم در قالب 55شهرک امن اسکان داده‌اند.
 در قزوین هم از آنجا که در 5سال گذشته 440زلزله به ثبت رسیده، مسئولان به فکر اقداماتی هستند که آسیب‌های زلزله احتمالی را کاهش دهند. یکی از این راهکارها مقاوم‌سازی است که به‌گفته مدیرکل مدیریت بحران قزوین 54درصد واحدهای روستایی استان مقاوم‌سازی شده‌اند.


گپ
10میلیون واحد مسکونی آسیب‌پذیر در ایران
شکی نیست شاه‌کلید مقابله با زلزله و کاهش آثار این بلای طبیعی مقاوم‌سازی ساختمان‌هاست؛ نکته‌ای که در چند سال اخیر بیش از پیش مورد توجه مسئولان مرتبط قرار گرفته و تلاش نهادهای دست‌اندرکار هم افزایش ضریب ایمنی ساختمان‌های کشور به‌ویژه واحدهای مسکونی است. اما اینکه هم‌اکنون وضعیت ایمنی ساختمان‌های موجود در کشور به چه صورت است و برای افزایش هر چه بیشتر ایمنی آنها چه کارهایی می‌توان انجام داد، سؤالاتی است که در گفت‌وگو با علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به‌دنبال پاسخ آنها هستیم.

آماری وجود دارد که وضعیت کلی ساختمان‌های کل کشور را از نظر ایمنی در برابر زلزله نشان دهد؟
ساختمان‌ها به چند گروه مسکونی، اداری، عمومی و... تقسیم می‌شوند. ساختمان‌های مسکونی بیش از 95درصد ساختمان‌های ما را تشکیل می‌دهند که براساس آمار سال95مرکز آمار ایران در ایران حدود 13میلیون واحد مسکونی اسکلت‌دار و 10میلیون واحد مسکونی فاقد اسکلت وجود دارد یعنی به‌طور کلی 23میلیون واحد مسکونی در کشور داریم که حدود 10میلیون واحد در مقابل زلزله‌های متوسط و بزرگ آسیب‌پذیر هستند. در این میان برخی از این واحدهای مسکونی به‌شدت آسیب‌پذیرند یعنی از نوع گلی، خشت و گل و سنگ و گل هستند. همچنین درصد عمده‌ای از واحدهای مسکونی شهری ما در بافت‌های فرسوده مستقر هستند که این موضوع آنها را هم در زمره ساختمان‌های آسیب‌پذیر قرار می‌دهد.

برای افزایش ضریب ایمنی این ساختمان‌ها چه راهکارهایی وجود دارد؟
بهترین راهکار برای ارتقای ایمنی ساختمان‌های مسکونی کشور این است که نظارت سازمان نظام مهندسی را هنگام ساخت‌وساز واحدها بالاتر ببریم. هم‌اکنون مشکل اصلی ما، نظارت است وگرنه از نظر ضوابط و آیین‌نامه تقریبا در سطح قابل‌قبولی در دنیا هستیم.

نظارت درباره ساختمان‌های در حال ساخت است. درباره 10میلیون ساختمان آسیب‌پذیر کشور می‌توان کاری انجام داد؟ امکان مقاوم‌سازی در این ساختمان‌ها وجود دارد؟
بله، امکان مقاوم‌سازی وجود دارد و اتفاقا نتیجه خوبی هم در پی دارد، اما مشکل اینجاست که مقاوم‌سازی آپارتمان‌های چند واحدی و چند مالکه نیازمند وفاق مالکان است. متأسفانه این وفاق به دلایل مختلف ازجمله اینکه ممکن است مالک خودش در ملکش مستقر نباشد، نتواند از پس هزینه مقاوم‌سازی بربیاید یا اساسا نیازی به این کار احساس نکند، صورت نمی‌گیرد.

با مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود و افزایش نظارت در ساخت و سازها چقدر می‌توان به کاهش آثار زلزله امید داشت؟
خیلی زیاد. من هم‌اکنون در بم هستم و در همایشی که به مناسبت هجدهمین سالگرد زلزله غم‌انگیز بم برگزار شده، شرکت کرده‌ام. در این همایش اطلاعات بسیار مهمی ارائه شد ازجمله اینکه در زلزله، ساختمان‌هایی که حتی درصد کمی از آیین‌نامه و مقررات ملی در آنها رعایت شده بود، کامل فروریزش نکردند و جان ساکنان‌شان به خطر نیفتاد.

جدای از بحث کلی و کشوری که توضیح دادید کدامیک از استان‌های ما آسیب‌پذیرتر هستند؟
خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، فارس، خراسان جنوبی و گیلان دارای ساختمان‌های مسکونی با مقاومت نسبی پایین‌تری نسبت به زلزله هستند. همچنین تهران نیز به‌دلیل جمعیت بالایی که دارد، همراستای این استان‌ها در رتبه اول آسیب‌پذیری قرار می‌گیرد.

در ابتدای صحبت‌تان به تقسیم‌بندی ساختمان‌های کشور اشاره‌ای داشتید. درباره ساختمان‌های غیرمسکونی وضعیت چگونه است؟
درباره مقاوم‌سازی مدارس که جزو این دسته از ساختمان‌ها قرار دارد، کارنامه قابل‌قبولی وجود دارد. به این دلیل که در یک برهه زمانی، سازمان معینی به‌نام سازمان نوسازی مدارس شکل گرفت و بودجه قابل توجهی هم به نوسازی مدارس اختصاص داده شد اما درباره بیمارستان‌های ما اینطور نیست. اهمیت مراکز درمانی و بیمارستان‌ها در روزهای پس از زلزله بر هیچ‌کس پوشیده نیست و به همین دلیل محکم‌ترین ساختمان‌های ما باید بیمارستان‌ها باشند درحالی‌که متأسفانه اینطور نیست و برآورد کلی از وضعیت این ساختمان‌ها نشان می‌دهد در کل کشور حدود 60درصد بیمارستان‌ها فاقد کیفیت لازم و مقاومت در برابر زلزله هستند. دلیل این موضوع هم کارکرد بلاانقطاع این ساختمان‌هاست و از آنجا که بیمارستان‌ها تعطیلی‌بردار نیستند، عملا نمی‌توان کار مقاوم‌سازی را در آنها انجام داد. به همین دلیل بهترین راهکار در این حوزه، ساخت ساختمان‌های نو برای بیمارستان‌ها به‌حساب می‌آید که باید به‌طور جدی‌تری روی آن کار شود.