درآمدزایی ساده از پیله‌ها

وقتی صحبت از گرانبهاترین پارچه می‌شود بسیاری بی‌درنگ ابریشم را به یاد می‎آورند؛ پارچه‎ ظریف و زیبایی که حتی دیدن آن هم می‌تواند شگفت‌‎انگیز باشد. به گزارش همشهری، تولید کرم ابریشم و نخ و پارچه حاصل از آن یکی از قدیمی‎ترین مشاغل استان‌های شمالی کشور است، اما با این حال از اوایل دهه80 این صنعت بومی کم‌کار شد و با آنکه می‌توانست تولیداتی با ارزش‎افزوده چشمگیر داشته باشد به شکل خانگی و مهجور ادامه یافت. توجه به احیای این صنعت از دهه90 هنوز هم نوغانداری را به روزهای اوج خود در گذشته باز نگردانده است؛ شغلی که با توجه  به زودبازده‌بودن و تضمین بازگشت سرمایه اولیه، گزینه بسیار مناسبی برای رونق کشاورزی است. توجه به صنعتی ‌کردن نوغانداری و پرهیز از واردات نخ ابریشم هم از مواردی است که در همه سال‌های گذشته از آن به‌عنوان چالش‌های این شغل یادشده و می‌تواند این حرفه سودآور و قدیمی را بار دیگر در شمال کشور فعال کند.

رتبه اول گیلان در نوغانداری کشور
در گیلان ۹هزار خانوار در لنگرود، شفت، لاهیجان و صومعه سرا به فعالیت نوغانداری مشغول هستند. گیلان از نظر تولید و توزیع پیله‌تر کرم ابریشم در ۳۱ استان کشور رتبه اول را به‌خود اختصاص داده است. نوغانداری یکی از مشاغل قدیمی و مورد اقبال مردم در طول سال‌های متمادی است و همیشه نقشی مؤثر در بنیان‌های اقتصادی خانوارهای روستایی گیلان داشته است.
یکی از چالش‌های نوغانداری، وضعیت توتستان‌هاست که در این میان، توتستان‌های گیلان به‌دلیل فقر غذایی و همچنین بی‌توجهی به هرس درختان و جایگزین‌نشدن نهال‌های جوان به جای درخت‌های کهنسال دچار فرسودگی شده‌اند. از دیگر چالش‌های این حرفه، مهاجرت روستاییان، افزایش سن نوغانداران و نبود اطمینان‌خاطر نوغانداران از فروش محصول است.
امسال مرکز توسعه نوغانداری استان، واردات واریته‌های نهال توت پر‌بازده برای ارائه به متقاضیان را در دستور کار قرار داد که این نهال‌ها با یارانه دولتی تولید می‌شوند. کارشناسان می‌گویند ۲۰۰نهال توت بعد از ۳سال می‌تواند یک جعبه تخم نوغان تولید کند. این نهال‌ها بهمن هر سال در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد و امسال با هماهنگی سازمان جهادکشاورزی گیلان برای کاشت و توزیع ۴۰۰هزار نهال جدید اقدام شده است.
سال گذشته نیز ۳۶۰هزار نهال بین کشاورزان توزیع شد. در بهار امسال نیز از ۱۴هزار و ۸۸۲ جعبه تخم نوغان توزیع شده، 550تن پیله‌‌تر تولید شد. پیش‌بینی می‌شود در پاییز نیز با توزیع ۱۶۵جعبه نوغان، حدود ۶۰۰کیلو پیله‌تر استحصال شود. هم‌اکنون با توجه به شیوع کرونا و خشکسالی، گیلان امسال در تولید پیله‌ تر افزایش تولید نداشته است.

خراسان رضوی؛ مهد ابریشم‌کشی
نوغانداری در خراسان رضوی پیشینه‌ای تاریخی دارد و معمولا به‌عنوان یک اشتغال موقت به‌حساب می‌آمده است که با توجه به سودآوری و تولید ارزش افزوده‌ در کوتاه‌مدت، صنعتی مفید محسوب می‎شده؛ صنعتی که با استقبال فراوان روستاییان این استان مواجه شده است.
درحالی‌که ۸۵درصد فرایند ابریشم‌کشی از تولیدات پیله ابریشم در پایتخت ابریشم‌کشی کشور یعنی خراسان رضوی انجام می‌شود، شهر بایگ و روستای بسک در تربت‌حیدریه به‌دلیل وجود حدود ۲هزار کارگاه ابریشم‌کشی مهم‌ترین مناطق هنر صنعت ابریشم‌کشی استان هستند و حتی روستای بسک به‌عنوان روستای ملی ابریشم‎کشی هم ثبت شده است.
تنها تعاونی ابریشم‌کشی سال1374در این شهر تشکیل و کارگاه‌های سنتی در این شهر برای تولید ابریشم ساماندهی شد. هرچند توتستان‌های بایگ در سال‌های اخیر به‌دلیل خشکسالی با کاهش تولید مواجه شده‌‌اند، اما کارشناسان برای توسعه توتستان‌ها راهکارهایی مانند آبیاری قطره‌ای را پیشنهاد و راه‌اندازی کرده‌اند.
در سال1400حدود 525تن پیله ‌تر در 99کارگاه فعال بهره‌برداری در شهرستان‌های استان تولید شده است. همچنین امسال 15هزار جعبه تخم نوغان بین نوغانداران توزیع شده که به‌طور میانگین از هر جعبه تخم نوغان 40کیلوگرم پیله‌ تر تولید شده است. قیمت هر جعبه نوغان حدود یک‌ونیم میلیون ریال است که برای پرورش‌دهنده ۵۰میلیون ریال سودآوری دارد.
هر 5تا ۶کیلوگرم پیله ‌تر تبدیل به یک‌کیلوگرم نخ ابریشم می‌شود و از هر جعبه به‌صورت میانگین 5تا ۶کیلوگرم نخ ابریشم قابل استحصال است. به ازای هر 2جعبه تخم نوغان برای 4نفر اشتغال ایجاد می‌شود که بر این اساس برای حدود 430نفر در استان اشتغال موقت ایجاد شده است.

خام‌فروشی؛ چالش نوغانداری گلستان 
گرچه نوغانداری یکی از مشاغل سنتی گلستان است و هم‌اکنون 1500هکتار توتستان فعال برای نوغانداری در گلستان وجود دارد، اما این صنعت و هنر سنتی در ۳۰سال گذشته تقریبا منسوخ شده است. با این حال نوغانداری اوایل دهه۹۰ با اجرای طرح بین‌المللی «مدیریت جنگل‌های هیرکانی با مشارکت و توانمندسازی جامعه محلی» بار دیگر در روستاهای چهل‌چای شهرستان مینودشت گلستان رونق گرفت. توسعه زیرساخت‌های این صنعت نیز با فراگیرشدن در سایر نقاط استان از سال۹۲ آغاز شد.
امسال براساس آنچه شرکت توسعه نوغانداری کشور اعلام کرده، 7400 جعبه تخم نوغان در گلستان توزیع و 250تن پیله ابریشم در استان تولید شده است.
گلستان بعد از گیلان و خراسان رضوی سومین استان بزرگ در پرورش نوغانداری است و ۷۰درصد پیله‌های تولیدشده با قیمتی بالاتر از نرخ تضمینی به فروش رسیده. قیمت خرید تضمینی پیله برای امسال ۵۴هزار تومان بود، اما نوغانداران گلستانی پیله‌های خود را به قیمت ۱۰۰ تا ۱۴۰هزار تومان در بازار به فروش رسانده‌اند. همچنین بنا به اعلام این سازمان، کمیته‌امداد امسال 2500جعبه تخم نوغان بین مددجویان خود توزیع کرده است. ۷۰درصد پرورش‌دهندگان نوغان در گلستان زنان هستند و تولید پیله نوغان در یک دوره ۴۰ تا ۴۵ روزه در هر جعبه نوغان حدود 3تا5نفر اشتغال ایجاد شده و درآمد هر جعبه حدود 4تا 5میلیون تومان است. در گلستان نوغانداری بیشتر به‌صورت سنتی انجام می‌شود و در سال‌های اخیر تلاش شده که این محصول به سمت صنعتی‌شدن پیش برود زیرا به این ترتیب می‌توان جعبه‌های بیشتری نگهداری کرد.
در 4سال گذشته از سوی معاونت صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی‌، گردشگری‌و‌صنایع‌دستی گلستان تلاش شده است با ایجاد خوشه نوغان، این صنعت به سمت روش‌های مدرن حرکت کند، هرچند این موضوع با مخالفت شرکت شهرک‌های صنعتی به‌عنوان متولی خوشه‌های صنعتی مواجه شده است. نبود کارخانه‌های صنایع تبدیلی موجب شده بیشتر پیله تولیدی استان به‌صورت خام به سایر استان‌ها به‌ویژه گیلان صادر شود. امسال فقط ۲۵درصد از نوغان گلستان تبدیل به نخ شده درحالی‌که این رقم سال گذشته ۱۵درصد بوده است. هم‌اکنون 2کارگاه صنعتی و ۵۰کارگاه سنتی نخ‌ریسی نوغان در استان فعالیت دارند و یکی از مشکلات عمده آنها نبود بیمه شاغلان به این حوزه است.

افزایش نوغانداران مازندران
پرورش کرم ابریشم در مازندران یکی از مشاغل بومی و قدیمی محسوب می‌شود که طی دهه‌های گذشته منبع درآمد بسیاری از خانواده‌های روستایی بود. تا 2دهه پیش نوغانداری در مازندران از رونق قابل توجهی برخوردار بود. ابریشم تولیدشده به‌دلیل شرایط اقلیمی معمولا از کیفیت خوبی برخوردار است و همین موضوع نیز موجب شده در دهه‌های گذشته پیله‌های تولید شده در مازندران بیشتر مورد توجه خریداران قرار گیرد.
شرایط اقلیمی مازندران و وجود درخت توت در همه مناطق جلگه‌ای، دامنه‌ای و کوهستانی این استان موجب شده است نوغانداری در سراسر این استان امکان‌پذیر باشد. در گذشته روستاییان شهرستان‌های بابل، سوادکوه، قائمشهر و برخی شهرستان‌های شرقی استان نوغانداری می‎کردند، اما با وجود استعداد بالای مازندران برای پرورش کرم ابریشم، از حدود 20سال پیش به مرور نوغانداری در مازندران کاهش یافت به‌طوری که تعداد جعبه‌های تخم نوغانی که بین نوغانداران مازندران توزیع می‌شود از حدود 18هزار جعبه در سال1380به پایین‌تر از 2هزار جعبه در سال‌های 1391و 1392رسید.
یکی از دلایل این کاهش استقبال، نبود صنایع تبدیلی در مازندران و متزلزل‌شدن بازار داخلی به‌دلیل واردات نخ ابریشمی در 2دهه اخیر بود، اما از حدود 7سال پیش تلاش‌هایی برای ایجاد انگیزه در روستاییان مازندران انجام شد که افزایش آمار نوغا‌نداری در این استان را به همراه داشت.
آمارهای سازمان جهادکشاورزی مازندران نشان می‌دهد که سال گذشته 3157جعبه تخم نوغان در مازندران بین 1833بهره‌بردار توزیع شد که 719جعبه بیشتر از تعداد جعبه‌های توزیع شده بین بهره‌برداران در سال 1398است. براساس آخرین آمارها نیز بهار امسال، 3017جعبه و از ابتدای پاییز تاکنون 88جعبه با قیمت 15هزار تومان به ازای هر جعبه در اختیار بهره‌برداران قرار گرفته است.
آمارها نشان می‌دهد که بهار امسال 105تن پیله کرم ابریشم در مازندران تولید شد که دست‌کم 10تن بیشتر از تولید بهار سال قبل استان است. یکی از نکاتی که می‌تواند به رونق نوغانداری در مازندران به‌عنوان یک فعالیت درآمدزای مکمل در کنار سایر مشاغل بومی به‌ویژه برای روستاییان بینجامد ایجاد زیرساخت‌های تبدیل پیله به نخ ابریشم است. با این کار بهره‌بردار به جای فروش پیله خام می‌تواند پس از ابریشم‌کشی محصول فرآوری‌شده را به مصرف‌کننده بفروشد. اما این موضوع در مازندران طی سال‌های گذشته چندان مورد توجه قرار نگرفت و صنایع تبدیلی مرتبط یا زیرساخت‌های افزایش تولید در این استان ایجاد نشد.
با این حال یکی از اقداماتی که در یک سال گذشته در این زمینه انجام شد پیگیری برای ارائه تسهیلات به بهره‌برداران یا سرمایه‌گذاران به‌منظور خرید دستگاه ابریشم‌کشی است. تا‌کنون 2دستگاه در بابل و یک دستگاه در سوادکوه خریداری و راه‌اندازی شده و بهره‌برداران می‌توانند برای تهیه نخ ابریشم از پیله‌ها در این مناطق از آنها استفاده کنند.

کرونا و کاهش نوغانداری اصفهان
اصفهان یکی از مراکز تولید پیله کرم‌ابریشم کشور است. نوغانداری در برخی از شهرستان‌های استان ازجمله نطنز، مبارکه، لنجان، فلاورجان، اصفهان، نجف‌آباد، تیران و کرون و خمینی‌شهر انجام می‌شود و مرکز این فعالیت در استان نطنز است.هر ساله از اواسط فروردین با شروع فصل برگ‌دهی درختان توت تا اوایل خرداد مرکز توسعه نوغانداری شعبه نطنز، تخم نوغان میان بهره‌برداران توزیع می‌کند.
همچنین به‌منظور بهبود فعالیت توتستان‌های استان سازمان جهادکشاورزی اصفهان در پایان هر سال نهال توت رایگان در اختیار متقاضیان پرورش کرم ابریشم قرار می‎دهد.
امکان پرورش کرم ابریشم 2-3بار (در مناطق معتدله) است ولی به‌دلیل خشک‌بودن آب و هوای اصفهان فقط در فصل بهار از دهه‌دوم فروردین تا اواخر خرداد امکان این کار وجود دارد. در سال98حدود دوبرابر بیشتر از سال97تخم نوغان در اصفهان توزیع شد ولی در 2سال اخیر به‌دلیل شیوع بیماری کرونا درخواست تخم نوغان کاهش پیدا کرد و تعداد پرورش‌دهندگان و فعالان این حوزه از ۱۱۰ تا ۱۷۰نفر در سال‌های اخیر متغیر بوده است.مهم‌ترین مشکل نوغانداران اصفهانی درخت توت است. هوای گرم و خشک استان موجب کمبود توتستان شده و همین موضوع استقبال اندک کشاورزان استان از نوغانداری را به‌دنبال داشته است.