در محاصره فشارهای روان و استرس

 یکتا فراهانی- خبرنگار

جهان، آشفته و عصبی است. آمارها و اطلاعات منتشر شده از وضعیت سلامت روان، حکایت از افزایش انواع اختلالات روان دارد؛ وضعیتی که شیوع دو ساله کرونا بر آن تأثیر قابل‌توجهی گذاشته است. مردم حالا تندخوتر، عصبی‌تر و پراضطراب‌تر شده‌اند و دایره استرس‌ها و فشارهای عصبی‌ روزانه‌شان بالا رفته است. به‌گفته روانپزشکان، این وضعیتی است که می‌تواند زندگی افراد را در دست بگیرد و افت جدی در کیفیت زندگی‌شان ایجاد کند. فشارهای عصبی یا استرس، به واکنشی در برابر تهدیدات بیرونی گفته می‌شود که بدن برای مقابله با آن عکس‌العمل‌هایی مثل بالا رفتن ضربان قلب، سرخی گونه‌ها و تعریق ایجاد می‌کند تا عضلات بتوانند به انرژی بیشتری برای مواجهه یا فرار از آن موقعیت سخت دست پیدا کنند. روانپزشکان می‌گویند این فشارها ذاتا منفی و بد نیستند و تنها زمانی می‌توانند مشکل‌آفرین باشند که فرد نتواند با هماهنگی لازم، عکس‌العمل به‌موقع و مناسبی در برابر آن داشته باشد. تشخیص اینکه تا چه حد فشار عصبی بر فرد وارد شده، معمولا موضوعی شخصی و انفرادی است که به سن، فشارهای کاری، زندگی شخصی و سبک زندگی و شیوه مورد انتخاب او برمی‌گردد. فشارهای عصبی باعث افزایش انرژی در تمام بدن می‌شوند و به همین دلیل نشانه‌های زیاد و متنوعی هم دارند؛ مثل اضطراب و افسردگی یا اختلالات جسمی مثل تپش قلب و ناراحتی‌های معده و دستگاه گوارش. فشارهای عصبی معمولا با سردرد و اضافه وزن یا کاهش وزن همراه است، منجر به بی‌اشتهایی یا پرخوری می‌شود، سیستم ایمنی بدن را کم می‌کند و فشار خون را بالا می‌برد.
محمدرضا شالبافان، استادیار روانپزشکی گروه روانپزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران و عضو هیأت‌مدیره انجمن روانپزشکی ایران به ماجرای افزایش فشارهای روان و استرس به‌ویژه در دوران کرونا اشاره می‌کند و به همشهری می‌گوید: «استرس یا فشار عصبی اصولا به هر نوع اتفاقی گفته می‌شود که از منابع مختلف محیطی، بین‌فردی، شغلی، اقتصادی یا هر موضوع دیگری به انسان وارد شود و روند معمول زندگی او را تغییر ‌دهد و در نهایت ثباتی که روان انسان از آن برخوردار است را به هم بزند.» براساس اعلام او، تجربه استرس، سن و سال مشخصی ندارد، اما واکنشی که افراد در سن‌های مختلف در مواجهه با آن نشان می‌دهند، متفاوت است؛ مثلا نمایش و تظاهر استرس در کودکان می‌تواند به شکل اختلال خواب و خوراک یا شب‌ادراری و پرخاشگری باشد یا در میان سالمندان به شکل افسردگی و گوشه‌گیری، خودش را نشان دهد. او می‌گوید: «باید توجه داشت که استرس لزوما اتفاق ناخوشایندی نیست و گاهی ممکن است در فرد برای رسیدن به خواسته‌اش، احساس خوشایندی ایجاد کند؛ مثلا به‌دست آوردن شغل مورد علاقه یا پذیرش در آزمون یا ازدواج. همه اینها استرس است؛ چراکه روند معمول زندگی فرد را تغییر می‌دهد.» این روانپزشک می‌گوید در شرایط بحرانی و بی‌ثباتی مانند دوران کرونا، شناخت استرس کمک زیادی به افراد می‌کند تا درصورت شدت گرفتن، فرد به متخصص مراجعه کند: «افزایش استرس بر عملکرد ما تأثیر می‌گذارد؛ یعنی فکر می‌کنیم حوصله بسیاری از کارها را نداریم، مدام تنش داریم و خلقمان تنگ می‌شود؛ بنابراین در چنین شرایطی باید به متخصص مراجعه کرد.»
به‌گفته این روانپزشک، اصولا در مواجهه با شرایط جدید، فشارهای عصبی وضعیت عادی و باثبات ذهن و روان ما را هدف قرار می‌دهند، آن را به هم می‌ریزند و آشفته‌مان می‌کنند؛ به همین دلیل، افرادی می‌توانند بر این استرس‌ها غلبه کنند که روان مقاوم‌تری داشته باشند؛ البته این موضوع به این معنا نیست که هر فردی در مواجهه با استرس، دچار مشکل شود، فرد ضعیفی به شمار می‌رود، اما ممکن است استرس و فشارهای زیاد بیرونی خارج از توان او باشد. به‌گفته شالبافان، شناخت استرس و دوری از منابع استرس‌زا می‌توانند در مهار و رویارویی مناسب با آنها نقش زیادی داشته باشند. انجام برخی کارها مثل برخورداری از خواب و استراحت کافی می‌تواند به این موارد کمک کند و مانع از تحمل فشارهای بیهوده ناشی از بی‌خوابی و خستگی روزانه شود.

استرس با فشار عصبی چه تفاوت‌هایی دارد؟
شالبافان می‌گوید استرس معمولا جنبه بیرونی دارد، اما اضطراب و فشار عصبی چیزی است که فرد از درون احساس می‌کند. احساسات درونی فرد، مثل دلشوره و نداشتن تمرکز کافی و بروز علائم جسمی مانند تپش قلب و تنگی‌نفس علائم اضطرابی هستند؛ یعنی استرس می‌تواند باعث شکل گرفتن مسائل مختلفی در روان ما شود. ممکن است شخصی بر اثر استرس مضطرب و شخص دیگری افسرده شود. موضوع قابل توجه در مورد استرس، استرس‌های ناخوشایند است؛ مثل از دست دادن شغل، مرگ عزیزان، مشکلات اقتصادی یا اتفاقاتی که این روزها در اطراف ما رخ می‌دهد؛ به‌ویژه شیوع کرونا که به‌تنهایی استرس جدی، مزمن و آزاردهنده‌ای به شمار می‌رود.

چه عواملی استرس و فشارهای عصبی را تشدید می‌کند؟
به‌گفته شالبافان، موضوع مهم دیگری که باعث تشدید استرس می‌شود و نقش آن بر روان انسان بسیار مهم است «طول زمان» آن است: «زمانی که ما چند هفته با استرس مواجه باشیم معمولا به آن استرس حاد می‌گویند که مشکلات خاص خودش را دارد. اما فرد با گذشتن و عبور از آن می‌تواند تلاش کند زودتر به زندگی عادی بازگردد. اما استرس مزمن زمانی ایجاد می‌شود که فرد بیش‌ از چند‌ماه با فشارهای مداومی مواجه باشد و نتواند ارزیابی دقیقی درباره زمان پایان آن داشته باشد. این موضوع ممکن است باعث واکنش‌های جدی روان و جسم در فرد شود.» این روانپزشک می‌گوید: «ممکن است مشکلات اقتصادی کشور ما از بعضی کشورهای دیگر دنیا خیلی بیشتر نباشد، اما بی‌ثباتی وضعیت و غیرقابل پیش‌بینی‌بودن آن، استرس زیادی را به دنبال دارد.»
این روانپزشک به واکنش افراد نسبت به فشارهای عصبی و استرس‌ها اشاره می‌کند. او می‌گوید: «برخی افراد در برابر استرس‌ها و فشارهای عصبی واکنش‌های غیرانطباقی دارند؛ مثلا به مصرف مواد‌مخدر، مشروبات الکلی و کشیدن سیگار روی می‌آورند و به‌طور موقت هم استرس آنها کم می‌شود، اما خود این مواد منبع بسیار جدی‌تر، بزرگ‌تر و خطرناک‌تری از استرس برای جسم و روان به شمار می‌رود. استرس در دوران کرونا هم بیشتر چنین مواردی را به‌دنبال داشته است. مطالعات زیادی در دنیا نشان می‌دهد که استرس ادراک شده توسط خود افراد در این دوران چندین برابر شده است. برای میزان استرس نمی‌توان عدد و آمار خاصی درنظر گرفت، اما می‌توان به جرأت گفت در مقایسه با حوادث و مشکلات سال‌های اخیر، عوارض ناشی از استرس و فشارهای عصبی در این دوران بسیار بیشتر شده است.» براساس اعلام او، مشکلات قلب - عروقی و مشکلاتی مربوط به غدد درون‌ریز مثل تیروئید، دیابت و... از عوارض استرس‌ها و فشارهای عصبی به شمار می‌روند؛ بنابراین تنها روان افراد درگیر نیست، جسم آنها هم در این وضعیت آسیب‌ می‌بیند و کیفیت زندگی‌شان را پایین می‌آورد.» او ادامه می‌دهد: «بدیهی است که در شرایط پراسترس، مهار بسیاری از موقعیت‌های اقتصادی و محیطی سخت‌تر می‌شود. یکی از موارد مهم در مهار چنین شرایطی، حمایت‌های محیطی است که کرونا اخلال زیادی در آن ایجاد کرده؛ مثلا تجربه سوگ‌ دوران کرونا یکی از مهم‌ترین مسائلی بود که افراد پیش از این تجربه‌ای در ارتباط با آن نداشتند. فقدان حمایت‌های عاطفی در دوران فروکش کردن کرونا هم مسئله بسیار مهمی است؛ چراکه افراد با برخورداری از حمایت‌های مختلف بیرونی می‌توانند در شرایط سخت، توان بیشتری برای مقابله با مشکلات داشته باشند که همین موضوع هم می‌تواند آسیب‌های ناشی از استرس را کاهش دهد.»