سفالگری هنوز هم نان دارد

پرنیان سلطانی- خبر‌نگار

تاریخچه ساخت سفال در ایران به سال‌های بسیار بسیار دور برمی‌گردد. پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد قدمت ساخت سفال در فلات ایران به 8هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این یعنی از عمر نخستین و مهم‌ترین اختراع ساخته شده به‌دست بشر در کشور ما بیش از 10هزار سال می‌گذرد. سفال که در ابتدا برای انسان نخستین حکم ظروفی را داشت که از آن برای نگهداری آب و غذا استفاده می‌شد به مرور طرح و رنگ به‌خود گرفت و به یکی از هنرهای دوره خودش تبدیل شد؛ هنری که تا امروز هم در کشور ما رواج دارد. هم‌اکنون چند استان کشور قطب تولید سفال ایران لقب گرفته‌اند که سفال‌های ساخته شده در آنها به استان‌های دیگر و حتی کشورهای مختلف دنیا صادر می‌شود. هر چند سهم صادرات ما در این حوزه بسیار کم است و این پتانسیل وجود دارد که بتوانیم هنر سفالگران ایرانی را بیشتر و بهتر به دنیا عرضه کنیم اما با این حال هنر سفالگری در ایران با جدیت در حال انجام است. در ادامه سری به قطب‌های تولید سفال کشور زده‌ایم تا ببینیم در این شهرها و استان‌ها چند کارگاه ساخت سفال وجود دارد و درآمد چند نفر از اهالی شهر از کهن‌ترین دست‌سازه بشر تامین می‌شود.

820کارگاه درلالجین؛ شهر جهانی سفال
بی‌شک مهم‌ترین قطب سفال ایران، همدان و شهر لالجین است؛ شهری که 11تا 12هزار نفر جمعیت دارد اما 15هزار نفر در حوزه سفالگری این شهر مشغول به فعالیت هستند. این یعنی علاوه بر عمده جمعیت شهر لالجین، اهالی شهرهای همجوار نیز برای کار در حوزه سفالگری به این شهر می‌آیند. براساس آخرین اطلاعات موجود از شهر لالجین، جمعیت این شهر در روزها بین 27تا 28هزار نفر است و شب‌ها این تعداد به 11تا 12هزار نفر می‌رسد. شاید برایتان جالب باشد بدانید لالجین که حدود 5سال پیش به‌عنوان شهر جهانی سفال انتخاب شد، 820 کارگاه خانگی و تجاری و 230فروشگاه عرضه سفال دارد.

500سفالگر در استان گیلان
استان گیلان هم یکی از قطب‌های مهم سفال در ایران است. سالانه 2میلیون و 300هزار دلار ارز از صادرات گمرکی و چمدانی صنایع‌دستی گیلان عاید کشور می‌شود که دست‌کم 10تا 15درصد آن سهم سفال است. درباره سفال گیلان هم گفته می‌شود بیش از نیمی از سفال تولیدی این استان شمالی در خود گیلان به فروش می‌رسد، حدود 40درصد آن به بازارهای استان‌های دیگر می‌رود و 10درصد باقی‌مانده به کشورهای حاشیه خزر و خلیج‌فارس، اروپا و استرالیا صادر می‌شود. گیلان هم‌اکنون 500سفالگر دارد که این افراد با تولید گَمَج، گلدان، ظروف آشپزخانه، تابه سفالی، نَرخِه، نمک‌یار، کوزه، تنور و...، این استان را به یکی از قطب‌های سفال کشور تبدیل کرده‌اند.

14  کارگاه فعال، سهم خراسان‌رضوی
سفالگری در استان خراسان‌رضوی پیشینه‌ای 5هزار ساله دارد و شهر گناباد و روستای «مند» را می‌توان به‌عنوان مهد این هنر معرفی کرد. در گذشته 2نوع سفال «رسی» و «جسمی» در مند تولید می‌شد که به‌عنوان چینی سنتی شهرت داشت اما هم‌اکنون سفالگری این روستا با روش‌های مختلفی مثل بدل چینی و سفال رسی ساخته می‌شود. این در حالی است که سال‌های نه‌چندان دور در روستای مند 120 کارگاه وجود داشت که در هر یک بین 7تا 8نفر مشغول به‌کار بودند؛ یعنی تقریبا همه اهالی روستا به‌کار سفال می‌پرداختند. اما هم‌اکنون فقط 14کارگاه فعال سفالگری در این روستا وجود دارد. با این حال سفال‌های این روستا به دیگر شهرهای استان و استان‌های همجوار صادر می‌شود.

300هنرمند قمی سفالگر هستند
این درست است که هنر اصلی مردم قم، انگشترسازی است و 1200هنرمند انگشترساز در قالب هزار کارگاه انگشترسازی این استان به فعالیت می‌پردازند اما این استان در حوزه سفال هم حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. هنر سفالگری سیدمحمد میرقیصری با نام هنری «زرین‌فام» کاشی هفت‌رنگ احمد کبیری و لعاب سبز قمی رضا سرکارپور نمونه‌های منحصر به‌فرد هنر سفال و سرامیک این استان است. هم‌اکنون بیش از 300هنرمند قمی در عرصه سفال فعالیت می‌کنند که بیشتر آثارشان در همین استان به‌فروش می‌رسد.

25هزار سفالگر در آذربایجان‌شرقی
بی‌شک یکی دیگر از قطب‌های سفالگری ایران، آذربایجان‌شرقی است. وجود کوه «عون بن‌علی» و رشته کوه سرخ‌فام که سرشار از خاک رس است، موجب شده تا فعالان سفالگری در این استان منبع ارزانی برای کار خود پیدا کنند. هم‌اکنون شهرهای تبریز، مرند، زنوز، کوزه‌کنان و... را می‌توان قطب‌های تولید سفال این استان در نظر گرفت که نزدیکی آنها به مرز موجب شده است تا سفال‌هایشان به‌راحتی در بازارهای محلی نخجوان، جمهوری آذربایجان و شهرهای مرزی ترکیه از جمله ایغدیر و وان به فروش برسد. هم‌اکنون در آذربایجان‌شرقی بیش از 25هزار نفر به‌صورت مستقیم به سفالگری مشغول هستند و سفال به‌صورت غیرمستقیم برای حدود 100هزار نفر در این استان ایجاد اشتغال کرده است.

45  کارگاه سفال در شهرضا  اصفهان
شهرضا  اصفهان از گذشته‌های دور به‌دلیل اینکه خاک آن مستعد ساخت سفال بود به‌عنوان یکی از مراکز صنعت سفال و سرامیک در کشور شناخته می‌شود. سفال این شهر سابقه 700ساله دارد و از دوران صفویه آغاز شده است. ضمن اینکه لعاب فیروزه‌ای و طرح گل و ماهی که نماد زندگی در آب است از ویژگی‌های منحصر به‌فرد سفال این منطقه به‌حساب می‌آید. براساس آخرین اطلاعات رسیده از شهرضا هم‌اکنون 25کارگاه حرفه‌ای و 20کارگاه خانگی سفالگری در شهرضا وجود دارد که این کارگاه‌ها زمینه اشتغال 150نفر را فراهم کرده‌اند.

300  نفر فعال سفالگر در میبد یزد
ناگفته پیداست شغل مردمان شهرهای کویری از گذشته‌های دور با سفال گره خورده است. شهر میبد یزد هم از این قاعده مستثنی نیست. سابقه سفالگری در یزد به هزاره پنجم قبل از میلاد می‌رسد اما اوج شکوفایی این هنر در یزد در دوره آل‌مظفر اتفاق می‌افتد. در این میان میبد مرکز مهم سفال و سرامیک استان یزد به‌حساب می‌آید که با نقش‌های برگرفته از حال و هوای کویر مانند خورشید خانم، مرغ و ماهی، اسب سوار و پادشاه و... نامش را در این حوزه بلندآوازه کرده است. هم‌اکنون حدود 200تا 300نفر از اهالی این شهر در حوزه سفال فعالیت دارند.

5 هزار سفالگر در شهرستان میناب
سفالگری در شهرستان میناب استان هرمزگان براساس شواهد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی قدمتی 3500ساله دارد. در این شهرستان که ساخت سفال یک شغل آبا و اجدادی به‌حساب می‌آید، 260کارگاه خانگی سفال وجود دارد و حدود 5هزار نفر به سفالگری مشغول هستند. گلدان، قلیان و اسفندسوز از سفالینه‌های ساخته شده در این منطقه است. همچنین ساخت مجسمه‌های کوچک سفالی در این شهرستان رواج دارد که محلی‌ها به آن «توتم» می‌گویند. توتم‌ها که به شکل شتر، میمون، سمور و اسب ساخته می‌شوند، بیشتر جنبه اسباب‌بازی دارند و با هدف بازی کودکان ساخته می‌شوند.

55واحد تولید سفال سهم شهر خلاق سفال
سمنان هم یکی دیگر از استان‌های کویری کشور است که سفال در آن نقش پررنگی دارد. براساس یافته‌های باستان‌شناسی، تپه‌حصار در نزدیکی شهر دامغان یکی از مکان‌های تولید سفال در گذشته بوده که پیشینه سفالگری در آن به 6هزار سال پیش برمی‌گردد. شاهرود، گرمسار و دامغان از شهرهای استان سمنان است که کار مردمانش با سفالگری گره خورده. براساس آخرین آمار ارائه شده از سوی مسئولان این استان هم‌اکنون 55واحد تولید محصولات سفالی در استان فعال است که در مجموع  زندگی حدود 2هزار نفر را به این هنر گره زده و موجب شده عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی با محوریت سفال و سرامیک به این استان برسد.

100  سفالگر  در کلپورگان؛ موزه زنده سفال دنیا
کلپورگان استان سیستان و بلوچستان را در دنیا با عنوان «موزه زنده سفال» می‌شناسند؛ موزه‌ای که قدمتش را بر مبنای آثار موجود، 7هزار سال تخمین زده‌اند و علاوه بر ثبت ملی در سال 1381، در سازمان یونسکو هم به ثبت جهانی رسیده است. زنان بلوچ در روستای کلپورگان که مهم‌ترین مرکز تولید سفال استان به‌حساب می‌آید، به تولید کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی و کوزه سفالی می‌پردازند و آنها را هر ساله در معرض دید 250تا 300هزار گردشگر داخلی و خارجی قرار می‌دهند. تمام این سفال‌های خیره‌کننده کار حدود 100سفالگر است که در هنر خودشان به هیچ عنوان از چرخ سفالگری استفاده نمی‌کنند. این سفال‌ها همگی با دست ساخته می‌شوند و سفالگران بدون هیچ تغییری در هنر 7هزار ساله‌شان، با یک تکه چوب، نقش و نگارهای روی آن را رقم می‌زنند.

11میلیون دلار؛صادرات سفال به کشورهای عربی

با وجود پتانسیل بالایی که در تولید ظروف سفالی در کشورمان وجود دارد اما در صادرات این هنر ناب ایرانی به دنیا شرایط چندان خوبی نداریم تا جایی که سال گذشته فقط 126میلیون دلار صادرات صنایع‌دستی داشتیم که این مبلغ کمتر از 0.5درصد صادرات غیرنفتی ایران است. در این میان سهم مجسمه و سایر اشیای تزئینی ازجمله سفال، 7.7هزار تن با ارزش بالغ بر 11میلیون دلار بوده که به‌نظر می‌رسد با ایجاد شرایط بهتر این عدد می‌تواند بسیار بیشتر از اینها باشد.
هم‌اکنون سفال‌های ما به کشورهای عراق، کویت، امارات، عمان و قطر صادر می‌شود درحالی‌که این روزها کشورهایی مانند آلمان، آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ارمنستان و... بزرگ‌ترین خریداران محصولات سفالی در دنیا هستند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد ظروف سفالی این روزها در دنیا بیش از 1.6میلیارد دلار خرید و فروش می‌شوند و اگر ایران بتواند خودش را وارد این بازار بزرگ کند، با یک تیر چند نشان خواهد زد؛ هم صادرات غیرنفتی‌مان به‌شدت افزایش پیدا می‌کند، هم هنر ناب ایرانی در حوزه سفال بیش از پیش در دنیا دیده می‌شود و هم قطب‌های تولید سفال کشورمان با انگیزه بیشتری به‌کار تولید ظروف سفالی بدون لعاب و لعاب‌دار می‌پردازند.