شبکه حقانی؛ دولت پنهان طالبان

با سیطره مجدد طالبان بر افغانستان، بار دیگر معمای رازآمیز شبکه حقانی مورد توجه رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته است؛ شبکه‌ای که ریشه در بزرگ‌ترین مرکز تعالیم دینی پاکستان، یعنی «دارالعلوم حقانی» داشته و اعضای آن، هم‌اکنون بخش مهمی از ساختار سیاسی-امنیتی در دولت نوظهور طالبان را تشکیل می‌دهند.
برای درک بهتر میزان نفوذ شبکه حقانی در طالبان می‌توان نگاهی به لیست وزرای منتسب به این گروه در دولت جدید افغانستان انداخت: مولوی عبدالباقی حقانی (وزیر آموزش عالی)، مولوی نور محمد ثاقب (وزیر اوقاف و امور دینی)، عبدالحکیم شرعی (وزیر دادگستری)، شیخ خالد (وزیر ارشاد و دعوت اسلامی)، نجیب‌الله حقانی (وزیر ارتباطات)، خلیل الرحمن حقانی (وزیر امور پناهجویان) و البته سراج‌الدین حقانی (وزیر کشور). سراج‌الدین، فرزند جلال، مؤسس شبکه حقانی است که از سال2018 و پس از مرگ پدرش، به‌عنوان جانشین رهبر طالبان تعیین شده است. انتخاب او برای وزارت کشور، جنجال‌های گسترده‌ای را در داخل و خارج از افغانستان به‌دنبال داشت. شبکه حقانی اکنون به لطف سیطره بر وزارت کشور علاوه بر نفوذ بی‌سابقه در کابل، والیان سراسر افغانستان را نیز تعیین می‌کند. به‌عبارت ساده‌تر، شبکه حقانی را می‌توان دولتی در دل دولت طالبان دانست. مجموعه این عوامل، نارضایتی دیگر سران گروه طالبان را طی ماه‌های گذشته به‌دنبال داشته است؛ تا جایی که ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست‌وزیر طالبان مهر‌ماه سال‌جاری در اعتراض به نفوذ بالا و دخالت‌های شبکه حقانی در تمام امور دولتی، کابل را به مقصد قندهار ترک کرد؛ جایی که گفته شده هیبت‌الله آخوندزاده، رهبر گروه طالبان در آن حضور دارد. البته ملا برادر پس از چند روز به کابل بازگشته و تمامی گزارش‌ها مبنی بر اختلافات اساسی میان خود با سراج‌الدین حقانی را تکذیب کرد، اما منابع متعددی از تداوم چالش‌ها میان او و شبکه حقانی خبر می‌دهند؛ شبکه‌ای که می‌توان آن را دولت پنهان در افغانستان نامید. قدرت‌‌نمایی‌های حقانی محدود به نفوذ سیاسی نیست و وجهه نظامی قابل‌توجهی نیز دارد. در این زمینه کافی است بدانیم مهم‌ترین گروه نظامی ویژه طالبان، یعنی گردان کماندوهای «بدری313»، مجموعه‌‎ای از شبه‌نظامیان شبکه حقانی هستند که هم‌اکنون کنترل مناطق مرکزی کابل را در اختیار دارند. نام این گروه به یاد بدرالدین حقانی، برادر سراج‌الدین و یکی از مهم‌ترین سران شبکه حقانی انتخاب شده که سال2012 در جریان حمله هوایی ائتلاف آمریکا کشته شد. 3ولایت جنوبی خوست، پکتیا و پکتیکا به‌عنوان مناطق نفوذ شبکه حقانی در سال‌های گذشته شناخته می‌شدند؛ هرچند انتظار می‌رود دامنه نفوذ این شبکه در سایه سیطره بر دولت به شکل قابل‌توجهی افزایش یابد.

مجموعه‌ای مستقل در دل سازمان
اگرچه سرنوشت و تاریخ حقانی‌ها به طالبان گره خورده، اما این شبکه همواره هویت متمایز خود را حفظ کرده است. الجزیره در گزارش خود، حقانی را شبکه‌ای مستقل در دل طالبان توصیف می‌کند؛ شبکه‌ای که اگرچه به‌لحاظ کمی در اقلیت است، اما موفق شده در بسیاری از حوزه‌ها، سیاست‌های کلی سازمان طالبان را تحت‌تأثیر گرایش‌ها یا منافع خود قرار دهد. نقطه آغاز این شبکه به دوران تحصیل شیخ جلال‌الدین، جوان افغانستانی (که به یکی از مهم‌ترین رهبران جهادی اهل سنت تبدیل شد) در دارالعلوم حقانی برمی‌گردد. روایت‌های مختلف و گاه متناقضی درباره این مقطع و مشخصا شکل‌گیری هسته‌های اولیه شبکه حقانی وجود دارد؛ روایت‌هایی که در تمام آنها رد پای سازمان اطلاعات پاکستان به‌خوبی ملاحظه می‌شود. دوران جوانی جلال‌الدین همزمان بود با اوج‌گیری نهضت‌های اسلامی در سراسر منطقه علیه نیروهای استعماری که بر بخش‌های مختلفی از جهان اسلام سیطره یافته بودند. او نیز تحت‌تأثیر متفکران سرشناس زمانه‌اش همچون سیدقطب در مصر، بنا داشت مجموعه‌ای جهادی را از میان همدرسان خود در دارالعلوم حقانی برای مقابله با نیروهای خارجی و سپس سیطره بر قدرت تشکیل دهد. این مجموعه بعدها «گروه حقانی» نامیده شد؛ در اشاره به مدرسه‌ای دینی که ارتباطات اولیه شبکه تازه‌تاسیس جهادی در بستر آن شکل گرفت.
حقانی‌ها خیلی زود وارد نخستین میدان جنگ واقعی برای سنجش ایده‌های خود شدند. طلاب دارالعلوم پس از اشغال افغانستان توسط ارتش شوروی، دروس دینی را رها کرده و به‌طور سازمان‌یافته وارد جبهه‌های نبرد چریکی شدند. حقانی در طول 10سال جنگ افغانستان، به یکی از مهم‌ترین گروه‌های اسلامی مبارز در سطح این کشور تبدیل شده و ارتباطات عمیقی نیز با مجاهدین عرب پیدا کرد؛ مجاهدینی که براساس فتاوای دینی از کشورهای خود عازم افغانستان شده بودند و طی سال‌های بعد، گروه القاعده به رهبری اسامه بن لادن را تشکیل دادند. پس از شکست شوروی، نوبت به جنگ‌های داخلی طولانی‌مدت میان گروه‌هایی رسید که پیش از این، همگی کنار یکدیگر علیه اشغالگران می‌جنگیدند. طی این سال‌ها بود که ستاره طالبان به‌تدریج در آسمان افغانستان ظهور کرد و موفق شد با طرح ایده‌های اسلامی و جهادی، هزاران نفر از شهروندان افغانستانی و پاکستانی را جذب خود کند. بر این اساس، تمامی گروه‌های جهادی که تا سال‌های قبل علیه شوروی می‌جنگیدند، ناچار بودند برای حفظ امنیت و جایگاه سیاسی خود با طالبان بیعت کنند؛ حقانی یکی از مهم‌ترین این گروه‌ها بود. جلال‌الدین حقانی در نبرد طالبان با احمدشاه مسعود، نقش ویژه‌ای داشت و بر این اساس، از جانب ملاعمر به‌عنوان وزیر امور مرزی انتخاب شد. وجود پیوندهای عمیق میان قوم پشتون با رهبری حقانی‌ها بر دامنه نفوذ این شبکه در معادلات افغانستان افزوده است. بسیاری از رسانه‌ها طی سال‌های گذشته با توجه به همین نکته، حقانی را نوعی نیروی نیابتی برای پاکستان توصیف کرده‌اند. سازمان اطلاعات پاکستان در دوران اشغال افغانستان توسط شوروی به کانونی برای حمایت گروه‌های نزدیک به خود تبدیل شده و روابط عمیقی با رهبران آنها به‌دست آورد؛ رهبرانی که طی سالیان بعد کنترل گروه‌هایی نظیر طالبان، حقانی و القاعده را در دست گرفتند.

   میراث دارالعلوم
 دارالعلوم حقانی که بستر اولیه برای شکل‌گیری شبکه سیاسی-نظامی حقانی بوده، یکی از مهم‌ترین مدارس دینی در آسیای مرکزی به‌حساب می‌آید. این مرکز در سال 1947به فاصله کوتاهی پس از استقلال پاکستان از هند، توسط شیخ مولانا عبدالحق تاسیس شد. عبدالحق ازجمله اسلامگرایان تحصیلکرده در مدرسه دینی دیوبندی هند بود که سال‌ها به‌دلیل همراهی با مبارزات استقلال پاکستان تحت فشار قرار داشت. مدرسه حقانی در منطقه اکوره ختک، درحقیقت قرار بود نسخه پاکستانی دیوبندی باشد؛ اگرچه با مرور زمان نفوذ و تأثیرگذاری بسیار عمیق‌تری از الگوی هندی خود به‌دست آورد. به گزارش شبکه الجزیره، این دارالعلوم هم‌اکنون یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جریانات سلفی در آسیا به‌حساب می‌آید که طلابی از سراسر جهان اسلام، مخصوصا افغانستان، پاکستان، هند، بنگلادش، سریلانکا و نپال (سالانه بین 4 تا 5 هزار نفر) در آن تحصیل می‌کنند. ازجمله مهم‌ترین طلاب دارالعلوم حقانی می‌توان به ملاعمر، جلال‌الدین حقانی و اختر محمد منصور اشاره کرد. البته بسیاری از نیروهای منتسب به نسل جدید شبکه حقانی (از جمله سراج‌الدین) در این مرکز تحصیل نکرده و صرفا نام آن را یدک می‌کشند. پلیس پاکستان در پرونده ترور بی‌نظیر بوتو، نخست‌وزیر اسبق این کشور مدعی شد که عملیات ترور در دارالعلوم حقانی و به‌دست طلاب آن طرح‌‌ریزی شده‌ است.