رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در گفت‌وگو با همشهری:
شهرنشینی در ایران فاجعه‌آمیز نیست
محمد سرابی - خبرنگار
کرونا به همه شهرهای دنیا شوک بزرگی وارد کرد؛ نه فقط از این منظر که بیماری همه‌جا را فراگرفت و تعداد زیادی از مردم قربانی آن شدند، بلکه بسیاری از کسب‌وکارها برای مدت طولانی از سکه افتادند، بعضی از داروها نایاب شدند و گردشگری به حداقل‌ترین میزان ممکن رسید که اینها نیز تنها بخشی از شوک‌هایی بود که به شهرها از قبال شیوع کرونا وارد شد. جدا از همه اینها، کرونا به خیلی از شهرهای جهان، هشداری جدی داد که باید از یک‌سو رویکردشان را در شهرسازی تغییر دهند و از سوی دیگر بیش از پیش به سمت بهره‌گیری از خدمات نوین، هوشمندسازی و فناوری‌ها حرکت کنند. تغییر در چگونگی جمع‌آوری پسماندها، بررسی پرونده‌های ساخت‌وساز و ارائه خدمات الکترونیکی بیشتر به شهروندان، نتیجه همین هشدارهاست؛ موضوعی که برای کلانشهرهای ایران به‌ویژه تهران هم صدق و دائما گوشزد می‌کند که تا دیر نشده باید از فناوری‌ها در اداره شهر بیشتر بهره برد. سیزدهمین جشنواره پژوهش و نوآوری در مدیریت شهری و هشتمین جشنواره پژوهش و آموزش در مدیریت شهری و روستایی با همین رویکرد برگزار شد؛ جشنواره‌ای که امروز عصر به پایان می‌رسد. اما سؤال این است که چگونه می‌توان از چند هزار اثر گردآوری شده برای ایجاد تغییر قابل مشاهده در شهر استفاده کرد. با محمدحسین بوچانی، رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران درباره جشنواره امسال و نتیجه کاربردی این طرح‌ها در مدیریت و برنامه‌ریزی شهر صحبت کردیم.
آیا نتیجه پژوهش‌های ادواری که در زمینه مدیریت شهر تولید و گردآوری می‌شود، عملا از سوی مدیران و سیاستگذاران شهری مورد توجه قرار می‌گیرد؟
یکی از تلخ‌ترین جملاتی که من هم شنیده‌ام این است که این پژوهش‌ها کاربردی نیستند؛ زیرا ساختار‌های ما اجازه استفاده از پژوهش را نمی‌دهد و اینکه نظام اجرایی ما اتصال کافی به طرح‌های دانشگاهی ندارد. ابتدا باید پرسید که بالاخره وضعیت کنونی شهرهای ما رضایت‌بخش هست یا نه؟ وقتی از تمدن‌سازی صحبت می‌کنیم باید ببینیم شهرهای ما چقدر موفق بوده‌اند. آیا شهر تهران می‌تواند الگویی برای شهرهای جهان اسلام باشد؟ ما هیچ راهی به جز بهبود فرایند‌های کنونی نداریم؛ چون نمی‌توانیم مسئله شهر را پاک کنیم. در بلندمدت هیچ برنامه‌ای به جز اصلاح رویه‌های شهر نیست. الان در سال پایانی و شروع قرن هستیم. باید سؤال کنیم که در 20سال آینده شیوه اسکان در شهر چگونه است؟ الان دهک‌های مختلفی از ساکنان شهر هستند که برای سال‌ها نمی‌توانند صاحب خانه شوند و در نتیجه عده زیادی از آنها از شهر به بیرون رانده شده‌‌اند.
شهرداری را در تامین مسکن مؤثر می‌دانید؛ یعنی مسکن باید از شهرداری طلب شود؟
شهرداری هم نقش دارد. شهرداری‌های دنیا خیلی بیشتر در این زمینه نقش دارند. سؤال جدی‌تر این است که مدیرشهر تهران چه‌کسی است؟ قانون مدیریت یکپارچه باید سال‌ها پیش اجرا و مشکلات مربوط به آن حل‌و‌فصل می‌شد. چرا بعد از 200سال که تهران پایتخت شده است، قانون پایتخت نداریم؟ قانونی که به‌صورت جداگانه برای پایتخت و برای کلانشهر‌ها تدوین شده باشد؛ همانطور که در بسیاری از کشور‌ها این قانون وجود دارد. امروز باید از خودمان بپرسیم که شهر ایده‌آل ما در قرن آینده چگونه خواهد بود. آیا شهر موتور محرکه تمدن ایرانی اسلامی خواهد بود؟
وضعیت کلی شهرهای ایران را چطور می‌بینید؟
واقعیت این است که وضعیت نظام شهرنشینی در ایران خیلی فاجعه‌آمیز نیست؛ یعنی تهران و شهرهای بزرگ ما شهر مرگ نیستند، اما در عین حال مجموع نظامات مدیریت شهر دارای ایرادات ساختاری است و ما یک دگردیسی ساختاری لازم داریم و شروع این دگردیسی توجه به سازوکار‌های علمی برای حل مسئله است. اجازه بدهید یک مثال بزنم. اگر در تهران به یک شهرساز یا سرمایه‌گذار بگوییم که «هایپر مال» بدون پارکینگ بسازد، هم برای او و هم برای شهرداری غیرقابل باور است که در بعضی شهرهای بزرگ فروشگاه‌هایی فعال هستند که پارکینگ ندارند. در تهران چنین ساختمانی حتی پروانه و پایان‌کار هم نمی‌تواند بگیرد.
دلیل این رویکرد مدیران چیست؟
علم مبتنی بر تغییر است و می‌گوید اگر می‌خواهید مثلا جمع‌آوری پسماند بهینه شود باید مدل آن را تغییر دهید و این کار مدیران علم‌باور و خردگرا و ریسک‌پذیر می‌خواهد. این مدیر باید بداند که شاید برنامه‌هایش در دوره او به نتیجه نرسد. خیلی از مدیران ما قائل به برنامه‌هایی که منبعث از پژوهش‌ها باشد، نیستند و این خطر دارد؛ مثلا طرح جامع تهران، طرح‌های موضعی و موضوعی، طرح‌های منطقه‌ای و مانند آن وجود دارد. حدود 400طرح موضعی و موضوعی در ذیل طرح جامع تهران تعریف شده، ولی آموزش و پرورش باید طرح مکان‌یابی مدارس را تهیه کرده و به کمیسیون ماده 5شورای‌عالی معماری و شهرسازی ارائه می‌داده که این کار را انجام نداده است.
پس شاید معیار ارزیابی عملکرد مدیران هم باید تغییر کند.
الان وقتی از کسی می‌پرسیم که در مدت چند سال مدیریت شهری چه کاری انجام داده است، آمار و ارقامی از ساختن اتوبان‌‌ها و پارک‌ها ارائه می‌کند. بعضی از این اقدامات مانند مساحت بزرگراه‌ها جزو شاخص‌های مثبت جهانی نیستند، اما کاهش جابه‌جایی و افزایش هوشمندسازی مثبت محسوب می‌شوند. می‌دانیم که اگر منابع ما محدود است باید برنامه‌هایی را در اولویت قرار دهیم که جماعت بیشتری از آن بهره ببرند. ما در مرکز مطالعات به تعیین «شاخص‌های پیشرفت شهری» رسیدیم. شهر تهران با 174شاخص سنجیده می‌شود که خیلی از آنها در حوزه اختیار شهرداری هم نیست، اما به کمک آنها می‌توان تهران را با گذشته خودش، با دیگر کلانشهر‌ها و با شهرهای جهان مقایسه کرد. الان نظام‌نامه سنجش شاخص پیشرفت شهری تعیین و به شورای‌عالی معماری و شهرسازی ارسال شده است و اگر تصویب شود، یک معیار برای پیشرفت شهرها خواهیم داشت. فضای سبز، مسکن، گردشگری، اشتغال، آموزش، سلامت، ایمنی ساختمان‌ها، سفر‌های درون‌شهری، آلودگی هوا و... از جمله این شاخصها هستند. الان در کمیته فنی شورای‌عالی معماری و شهرسازی تصویب شده و به‌زودی در صحن شورا هم مطرح می‌شود. البته آقای مهدی جمالی‌نژاد، معاون عمران و توسعه امور شهری و روستایی وزیر کشور و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور این شاخصها را به شهرهای بزرگ ابلاغ کردهاند تا سنجیده و اعلام شود.
در آثار رسیده به جشنواره امسال تأثیر بیماری کرونا هم دیده می‌شد؟
بله. یکی از بخش‌های مهم جشنواره به همین موضوع اختصاص داشت. جابه‌جایی کمتر در شهر یکی از دستاورد‌های دوران کرونا بود. یکی از انتظارات بعد از کرونا این است که نظام دورکاری و کاهش هزینه‌ها باید اصلاح شود تا بهره‌روی افزایش پیدا کند. همچنین هوشمندسازی هم باید مورد توجه قرار گیرد تا تاب‌آوری ما بیشتر شود. در دوره کرونا شهرهای هوشمند‌تر توانستند روال امور خود را بیشتر حفظ کنند. اقتصاد دیجیتال هم از این نوع است که بخشی از آن با فروش اجناس در پایگاه‌های اینترنتی دیده می‌شود. یکی دیگر از موضوعات مورد توجه در این دوره جشنواره نظام مرزبندی شهری بود. همینطور پژوهش‌‌هایی درباره پسماند داشتیم. در هفته پژوهش از همه مدیران دعوت می‌کنم که بگویند کدام‌یک از تصمیمات خود را مبتنی بر پژوهش و کدام‌یک را مبتنی بر دانش فردی اتخاذ کردهاند. جواب این سؤال نشان می‌دهد که چه حقی از این شهر را ادا کرده‌ایم و چه حقی از شهر برگردن ما باقی مانده است.
سوال آخر: آیا هایپرمال بی‌پارکینگ واقعا وجود دارد؟
بله در توکیو این طرح را اجرا کردهاند و چند دهنه مترو درست زیرساختمان، رفت وآمد را تامین می‌کند. مجتمع‌های تجاری که برنامه ساخت آنها در ایستگاه‌های متروی تهران وجود دارد هم نمونه‌ای از طرح‌های مشابه هستند. همین که مدیران ما با پروژه‌های جهانی آشنا می‌شوند نکته مثبتی است. در روال پیشین هایپرمال‌های بزرگ در کنار بزرگراه‌ها ساخته می‌شدند و نتیجه اینکه می‌بینید یک هایپرمال در غرب تهران ساخته شده که3 اتوبان را قفل می‌کند.
