تلاش فرانسه برای رهایی از یک شرمساری تاریخی

سمیرا مصطفی نژاد - روزنامه‌نگار

سایه سیاه استعمار الجزایر از سوی فرانسه و جنگ استقلال الجزایری‌ها با گذشت حدود 6دهه، همچنان بر روابط دو طرف سنگینی می‌کند. دولت فرانسه به‌ویژه پس از به قدرت رسیدن امانوئل مکرون در سال 2017 در راستای بهبود روابط میان دو کشور گام‌های کوچک اما قابل توجهی برداشته است. به رسمیت شناختن ارتکاب به جنایت جنگی توسط نیروهای فرانسوی و انتشار اسناد محرمانه مرتبط با جنگ الجزایر ازجمله این اقدامات است.
روابط دو کشور طی دهه‌های گذشته، همواره پر تنش بوده تا جایی که گاهی یک سخنرانی یا اظهارنظر رسمی، به راحتی باعث ایجاد اختلاف میان دو طرف ‌شده و تلاش‌ها برای تنش‌زدایی را بی‌اثر ‌کرده است. برای مثال، اظهارنظر چند‌ماه گذشته مکرون درخصوص نظامی بودن حکومت الجزایر پس از استقلال از فرانسه، باعث شد تا این کشور سفیر خود را از پاریس فرا خوانده و حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای نظامی فرانسه ببندد. رئیس‌جمهور الجزایر همچنین در واکنش به سخنان مکرون، نشست مهمی را که قرار بود در پاریس درباره لیبی برگزار شود بایکوت کرد. اکنون وزارت فرهنگ فرانسه در راستای تداوم روند کاهش تنش میان دو کشور، اعلام کرده؛ حقایق نبرد الجزایر را منتشر خواهد کرد. براین اساس دولت فرانسه قصد دارد به‌زودی محرمانه‌ترین اسناد مرتبط با جنگ استقلال الجزایر را در دسترس عموم قرار دهد. به این ترتیب، یکی از تاریک‌ترین فصل‌های تاریخ قرن بیستم فرانسه، 15سال زودتر از زمان مقرر، در معرض دید همگان قرار خواهد گرفت.

احیای یک دلخوری قدیمی
الجزایر به مدت 132سال مستعمره فرانسه بود تا اینکه در سال 1962توانست استقلال خود را به‌دست آورد. بین سال‌های 1954و 1962 دولت فرانسه علیه جنبش استقلال‌خواهی الجزایر، جنگی به راه انداخت که صدها هزار کشته بر جای گذاشت. روابط دو کشور در طول سال‌های بعد از استقلال، فراز و نشیب‌های فراوانی را تجربه کرده اما دلخوری قدیمی میان دو کشور هرگز به‌طور کامل برطرف نشده است.
موضوع جنگ فرانسه و الجزایر، طی ماه‌های اخیر و در پی انتشار گزارش دولتی، به قلب مباحث سیاسی فرانسه بازگشت. این گزارش به درخواست دولت فرانسه، توسط تاریخدان و استاد دانشگاهی به نام «بنجامین استورا» درباره نقش فرانسه در جنگ استقلال الجزایر تدوین و منتشر شد. او از دولت فرانسه و الجزایر خواسته بود کمیسیونی برای پایان دادن به تنش‌های تاریخی میان دو کشور تشکیل شود. دولت فرانسه پس از انتشار این گزارش اعلام کرد؛ براساس یافته‌ها، اقداماتی نمادین انجام خواهد داد، اما همزمان احتمال هر نوع عذرخواهی رسمی به‌خاطر اقدامات استعمارگرانه فرانسه را رد کرد. گروه‌های راست افراطی فرانسه، همین رویکرد محافظه‌کارانه دولت مکرون را هم تحمل نکردند و به این روند شدیدا اعتراض کردند.
گزارش استورا و توصیه‌های او برای بهبود روابط با الجزایر، با اعتراض گروه‌های مختلف و حتی نهادهای دولتی الجزایر هم مواجه شده است. یکی از انجمن‌هایی که سربازان بازمانده از جنگ استقلال الجزایر را نمایندگی می‌کند، در واکنش به این گزارش اعلام کرد؛ «کشور ما مورد هجوم ارتش فرانسه قرار گرفت و قربانی جنایت‌های فراوانی شد که در این گزارش به هیچ‌یک از آنها اشاره‌ای نشده و تنها موضوعی که اهمیت دارد چیزی است که دولت فرانسه هرگز آن را انجام نخواهد داد: عذرخواهی به‌خاطر دوران اشغال کشورمان.» به‌نظر نمی‌آید چنین عذرخواهی‌ای در کوتاه‌مدت محقق شود و همین موضوع است که سایه این جنگ را همچنان بر سر فرانسه نگه داشته است.

جنگ استقلال الجزایر
فرانسه در سال 1954علیه جنبش استقلال در مستعمره خود جنگی برپا کرد که در پی آن، صد‌ها هزار الجزایری جان خود را از دست دادند. علاوه بر کشتار، تعداد زیادی از اعضا و طرفداران جبهه ملی آزادیبخش الجزایر مورد شکنجه سیستماتیک قرار گرفتند و بدون برگزاری دادگاه اعدام شدند. این جنگ، همزمان موجب بروز ناآرامی‌هایی در فرانسه شد و حتی کودتای نافرجامی علیه رئیس‌جمهور وقت، شارل دوگل انجام گرفت. جنگ و ناآرامی‌ها در پی استقلال الجزایر فرو نشست.
این جنگ یکی از خونین‌ترین جنگ‌ها در تاریخ استعمارستیزی جهان بوده است. 700هزار الجزایری در این درگیری‌ها جان خود را از دست دادند. دولت الجزایر اما رقم حقیقی تلفات این جنگ را یک میلیون نفر می‌داند. 25هزار نفر از نیروهای ارتش فرانسه نیز در این نبرد جان خود را از دست دادند. فرانسه و آزادیخواهان الجزایری، دائما آتش جنگ را با اقدامات متقابل خود شعله‌ورتر می‌کردند. جبهه ملی آزادیبخش الجزایر در این نبرد به فعالیت‌های خود دامن می‌زد و ارتش فرانسه برای سرکوب این جنبش، به شکنجه سیستماتیک و کشتار روی آورده بود و مقابله‌ به مثل در برابر هریک از این اقدامات، جنگ را شدت می‌بخشید. این نبرد زمانی پایان یافت که شارل دوگل، رئیس‌جمهور وقت فرانسه و امید اول تندروهای فرانسوی، نخستین قدم برای آغاز مذاکرات صلح و پایان استعمار فرانسه را برداشت. به‌گفته بنجامین استورا، امروز درحدود 7میلیون نفر از شهروندان فرانسه با گذشته مرتبط با الجزایر این کشور در ارتباط هستند و هریک دلخوری‌ها و روایت‌های متفاوت خود را از دولت‌ فرانسه یا الجزایر در دل دارند.

شرمساری تاریخی فرانسه
پس از جنگ، ‌فرانسه برای چندین دهه در مورد جنایت‌هایی که در الجزایر رخ داده بودند سکوت کرد. مقامات فرانسوی تا سال 1999آنچه در الجزایر رخ داده بود را حتی به نام جنگ خطاب قرار نمی‌دادند. این جنگ برای سال‌های متوالی جنگی بدون نام بود. اما این فراموشی تاریخی به لطف پژوهش‌های متعددی که درباره جنایات پلیس و ارتش فرانسه در الجزایر انجام شد، در اوایل سال 2000 پایان یافت و به ‌تدریج به یک «شرمساری تاریخی» تبدیل شد. فرانسه از سال 2000به بعد صحبت درباره جنگ الجزایر را به شکلی بی‌سابقه آغاز کرد و حتی سیاستمداران جریان اصلی سیاست کشور هم برای مشارکت در آن مشتاق بودند. ژاک شیراک، رئیس‌جمهور سابق فرانسه به گذشته‌ای اشاره کرد که «نه قابل فراموشی است و نه قابل انکار». فرانسوا اولاند، رئیس‌جمهور دیگر فرانسه هم در سال 2012اعتراف کرد که الجزایری‌ها در جریان سرکوب‌های خونین کشته شده‌اند.
امانوئل مکرون، به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور فرانسه که در نسل پس از پایان جنگ استعماری متولد شده، به‌نظر بیش از دیگر همتایان خود به‌دنبال ترمیم روابط دو کشور است. او در فعالیت‌های انتخاباتی‌اش در اقدامی بی‌سابقه به فجایعی که در جنگ الجزایر رخ داد اشاره کرد و ‌استعمارگری را جنایت هایی علیه بشریت توصیف کرد و گفت: فرانسه یک عذرخواهی به الجزایر بدهکار است. او پس از به قدرت رسیدن تحت فشار احزاب راستگرا و افراطی فرانسه اعلام کرد که از سخنانش برداشت اشتباه شده است.
مکرون در ابتدای سال‌جاری میلادی اعلام کرد؛ دولت فرانسه حاضر به عذرخواهی به‌خاطر کشتار صدها هزار الجزایری نیست اما انجام چندین اقدام نمادین را در برنامه خود دارد. مکرون در مراسم بزرگداشت قربانیان جنگ الجزایر شرکت کرد؛ مراسمی که در پاییز سال‌جاری برگزار شد و حضور مکرون در آن به نخستین حضور یکی از روسای جمهور فرانسه در مراسمی مرتبط با جنگ الجزایر تبدیل شد. او در این مراسم کشتار معترضان الجزایری به‌دست پلیس فرانسه را «غیرقابل توجیه» خواند؛ اقدامی که نشان از تلاش دولت مکرون برای التیام زخم‌های به جامانده از جنگ دارد. مکرون در بهار سال‌جاری هم در اقدام تاریخی دیگر ربایش، شکنجه و قتل «علی بومنجل» یکی از رهبران استقلال الجزایر را به رسمیت شناخت و دولت وقت فرانسه را مسئول آن اعلام کرد. طی6 دهه پیش از این، دولت فرانسه همواره علت مرگ بومنجل را خودکشی اعلام کرده بود.