سیاست و کمدی به روایت لینا ورتمولر

محمدناصر احدی- روزنامه‌نگار

لینا ورتمولر، نخستین زنی که نامزد جایزه اسکار بهترین کارگردانی شد، روز پنجشنبه در 93سالگی در خانه‌اش در ایتالیا درگذشت. ورتمولر در سال1928 در خانواده‌ای اشرافی با تبار سوئیسی و به‌شدت کاتولیک متولد شد. دوران کودکی ورتمولر سرشار از ماجراجویی بود و او در این ایام از 15مدرسه مختلف کاتولیک اخراج شد. جرقه علاقه ورتمولر به سینما با کتاب‌های کمیک بوک، مخصوصا کتاب «فلش گوردون»، زده شد. ورتمولر معتقد بود که قاب‌بندی‌های این کمیک بوک از اغلب فیلم‌ها، سینمایی‌تر است. عامل دیگری که ورتمولر را در جوانی به‌کار در صنعت فیلم و تئاتر سوق داد، آثار نمایشنامه‌نویسان روس همچون کنستانتین استانیسلاوسکی بود. بعد از فارغ‌التحصیلی از آکادمی ملی هنرهای دراماتیک، تعدادی تئاتر آوانگارد تولید کرد، به سیر و سفر در اروپا پرداخت و به‌عنوان عروسک‌گردان، مدیر صحنه تئاتر، طراح صحنه، مدیر روابط‌عمومی و نویسنده رادیو و تلویزیون کار کرد. این تجارب ورتمولر را به نقطه‌ای رساند که محل تقاطع کمدی موزیکال و درام معاصر ایتالیا بود و به‌گفته خودش، این دو عنصر همواره هسته اصلی خلاقیت او را تشکیل می‌دادند.
اوایل دهه60، لینا از طریق دوست دوران مدرسه‌اش به مارچلو ماستوریانی، بازیگر افسانه‌ای سینمای ایتالیا، معرفی شد که او نیز به نوبه‌خود ورتمولر را به کارگردان نامدار سینما، فدریکو فیلنی، معرفی کرد. ورتمولر در سال1963 در شاهکار فیلنی، «هشت و نیم»، به‌عنوان دستیار کارگردان حاضر شد و در همان سال نخستین فیلم سینمایی‌اش را با نام «مارمولک‌ها» کارگردانی کرد. این فیلم که زندگی مردم تهیدست جنوب ایتالیا را به تصویر می‌کشد، برای ورتمولر جایزه بهترین کارگردانی را از جشنواره فیلم لوکارنو به ارمغان آورد. فقر موضوعی بود که در آثار بعدی‌ ورتمولر نیز دستمایه کار او قرار گرفت. به‌طورخلاصه باید گفت آثار اولیه ورتمولر در دهه60 را می‌توان ترکیبی از نئورئالیسم و فلینی متقدم قلمداد کرد.
فیلم‌های موفق ورتمولر در دهه70 بازتابی از روابط زن و مرد هستند که تحت‌تأثیر گفتمان‌های جدیدی که در آن مقطع تازه پا گرفته بودند، قرار داشتند. در این دهه، جنسیت و سیاست موضوعات مرکزی آثار وی بودند. او از سال1972‌تا سال1978  7فیلم ساخت که اغلب‌شان نمونه‌های اعلای کمدی ایتالیایی محسوب می‌شوند. در این دوران بود که ورتمولر شهرت و اعتباری بین‌المللی پیدا کرد. در سال1976 ورتمولر با فیلم «هفت خوشگل» نخستین نامزدی‌اش را در آکامی اسکار به‌دست آورد. در این فیلم، جیانکارلو جیانینی نقش مرد احمقی را بازی می‌کند که 7خواهر زشت دارد و تمام فکر و ذکرش کسب افتخار و شرف در دوران فاشیسم است. این فیلم در کل در 4رشته نامزد جایزه اسکار شد؛ بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان، بهترین کارگردانی -که ورتمولر را به نخستین زنی که نامزد دریافت جایزه بهترین کارگردانی شد بدل کرد- بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر مرد برای جیانینی. در آن سال، جان آویلدسون جایزه بهترین کارگردانی را برای فیلم «راکی» برد، اما راه را برای نامزدی سایر زنان در اسکار بهترین کارگردانی باز کرد تا سرانجام کاترین بیگلو این جایزه را در سال2010 به‌دست آورد. برخی از آثار دوران طلایی ورتمولر در دهه70 در همکاری با جیناکارلو جیانینی پدید آمد. جیانینی پس از درگذشت ورتمولر درباره او گفت: «او مهم‌ترین فردی بود که در زندگی‌ام ملاقات کردم. بدون او، کار زیادی نمی‌کردم. او ذهن من را باز کرد و به من فهماند که فانتزی چیست.»
دهه80 را باید دهه افول و محو شدن ورتمولر از صحنه جشنواره‌های بین‌المللی در نظر گرفت. با وجود اینکه او در این دهه و دهه90 به‌کار در سینما ادامه داد، اما آثارش طراوت‌ فیلم‌هایی را که در دهه70 ساخته بود نداشت. فیلم‌های ورتمولر در دهه‌های80 و90  از زمانه‌شان عقب‌تر به‌نظر می‌رسند و سایه ایدئولوژی بر سر آنها سنگینی می‌کند.
ورتمولر در برخی از بهترین آثارش سنت دیرینه کمدی ایتالیایی را با سیاست درهم آمیخت و توانست به محبوبیت و شهرتی جهانی دست یابد. 3فیلم «عشق و آشوب»(1973)، «گمگشته»(1974) و «هفت خوشگل»(1975) بیشتر از دیگر فیلم‌های ورتمولر مورد بحث قرار گرفته‌اند و معمولا از آنها به‌عنوان بهترین آثار وی یاد می‌شود. ورتمولر عادت داشت که برای فیلم‌هایش عناوینی طولانی انتخاب کند و حتی عنوان ایتالیایی فیلم «انتقام» رکورد طولانی‌ترین عنوان برای فیلمی سینمایی را زد و به کتاب رکوردهای گینس راه یافت. در نمونه‌ای دیگر، عنوان کامل فیلم «گمگشته» عبارت است از «گمگشته با سرنوشتی غیرمعمول در دریای‌ماه آبی اوت». خودش درباره انتخاب این اسامی طولانی برای فیلم‌هایش گفته بود: «اول از همه، این یک بازی با تماشاگر است. من خوشم می‌آید که مردم فقط می‌توانند قسمتی از عنوان فیلم را به‌خاطر بسپارند؛ حتی در بعضی موارد فقط یک کلمه از اسم فیلم را. همچنین، این اسم‌های طولانی برای تهیه‌کنندگان فیلم‌ها که رؤیای یک عنوان بسیار کوتاه مانند «من» را در سر می‌پرورانند تا بتوانند آن را بزرگ روی پوسترها بنویسند، کنایه‌ای لج‌درآر است. مسلما من با این عناوین طولانی دارم شوخی می‌کنم، اما حقیقتی در شوخی من وجود دارد. همچنین این اسامی نشان‌دهنده اشتیاق من به رمان‌نویسان قرون هجدهم و نوزدهم است که عناوین فصل‌های کتاب‌هایشان دربردارنده خلاصه‌ای کوتاه از وقایع بودند.» ورتمولر در سال2019 به دریافت جایزه یک عمر فعالیت هنری آکادمی اسکار مفتخر شد.