گزارش
گردش در نهضت جنگل
اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان به‌زودی گردشگری نهضت جنگل را راه‌اندازی می‌کند
پرنیان سلطانی- خبرنگار
11آذرماه امسال، صدمین سالروز شهادت میرزا کوچک‌خان، سردار آزادیخواه گیلانی بود. به همین دلیل در چند روز گذشته برنامه‌های متنوعی در این استان شمالی به اجرا درآمد و خبرهای مختلفی از لزوم شناساندن این مبارز دلاور به نسل جوان به گوش رسید. یکی از این خبرها، راه‌اندازی گردشگری نهضت جنگل در گیلان بود که آن را اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی این استان رسانه‌ای کرد. ماجرا از این قرار است که استان گیلان به‌زودی با سازماندهی تمام آثار به‌جا مانده از نهضت جنگل، قصد دارد برگزاری تورهای گردشگری قیام میرزا کوچک‌خان و یارانش را در دستور کار خود قرار دهد، اما اینکه گردشگری نهضت جنگل دقیقا شامل چه مواردی می‌شود و اساسا از جنبش جنگل که 100سال پیش به پایان رسیده، چه آثاری برجا مانده که می‌توان در قالب این طرح به ساماندهی آنها پرداخت؟ سؤالاتی است که برای یافتن پاسخ آنها سری به اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان زده و همچنین از هوشنگ عباسی، پژوهشگر و گیلان‌شناس کمک گرفته‌ایم.
میرزا کوچک‌خان؛ هویت گیلان
واقعیت این است که میرزا کوچک‌خان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های دینی و سیاسی کشور است که از او با عنوان مبارز انقلاب مشروطه یاد می‌شود، اما او که عمده شهرتش را به‌دلیل رهبری جنبش جنگل به‌دست آورده، بی‌شک بخشی از هویت گیلان به‌حساب می‌آید که باید بیشتر درباره‌اش دانست. به همین دلیل هم مسئولان میراث‌فرهنگی گیلان در صدمین سالروز شهادت این اسطوره مبارزه مردمی خبر داده‌اند که قرار است به‌زودی محورهای جدید گردشگری نهضت جنگل در این استان راه‌اندازی شود.
آشنایی گردشگران با فرهنگ مقاومت گیلان
اینطور که مسعود حلاج‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان می‌گوید، بر پایه برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته قرار شده تا با عبور از مشکلات ناشی از شیوع کرونا در کشور، محورهای جدید گردشگری نهضت جنگل در این استان راه‌اندازی شود؛ یعنی گردشگرانی که راهی این استان شمالی می‌شوند، بتوانند با حضور در محل‌هایی که موجب شکل‌گیری جنبش جنگل شد، بیش از گذشته با فرهنگ مقاومت گیلان و به‌خصوص نهضت جنگل آشنا شوند.
از خانه تا اسلحه‌خانه و مدرسه نظامی
به‌گفته مسئولان میراث‌فرهنگی گیلان، 8اثر مرتبط با میرزا کوچک‌خان و نهضت جنگل در این استان وجود دارد که ازجمله آنها می‌توان به خانه میرزا در محله استادسرای رشت، خانه «میرزاحسین خان کسمایی» از یاران میرزا کوچک‌خان در محله بیستون رشت، مقبره میرزا کوچک و یارانش در محله سلیمان‌داراب، حمام کسما در صومعه‌سرا و پل‌های تاریخی صومعه‌سرا اشاره کرد. این در حالی است که طرح ساخت یادمان میرزا کوچک‌خان در مشهد میرزا (گردنه گدوک؛ جایی که میرزا به شهادت رسید) و مرمت و احیای ساختمان اسلحه‌خانه یا مدرسه نظامی میرزا در گوراب زرمیخ در دستور کار این اداره کل قرار گرفته و با فوریت در حال انجام است.
گردآوری اطلس میراث میرزا کوچک
اما همه اقدامات میراث‌فرهنگی برای شناساندن هرچه بیشتر و بهتر میرزا کوچک‌خان جنگلی و نهضت جنگل به همین طرح گردشگری خلاصه نمی‌شود. این مرکز این روزها با همکاری محققان و کارشناسان نهضت جنگل، در حال ایجاد اطلس میراث میرزا کوچک‌خان است. ولی جهانی، معاون میراث‌فرهنگی گیلان در این‌باره می‌گوید: «با بررسی‌های انجام شده توسط پژوهشگران، تاکنون 45رویداد فرهنگی، تاریخی، علمی، نظامی و اقتصادی در حوزه میراث‌فرهنگی میرزا مورد شناسایی قرار گرفته است.» این مجموعه ارزشمند که تا هفته میراث‌فرهنگی سال 1401آماده خواهد شد، قرار است مسئولان میراث‌فرهنگی گیلان را با دست پر به کنگره جهانی میرزا کوچک‌خان که سال آینده برگزار می‌شود، بفرستد.
آثار فراوان به‌جا مانده از نهضت جنگل
نهضت جنگل آذرماه سال 1300و با شهادت میرزا کوچک‌خان در گردنه گدوک به پایان رسید؛ یعنی دقیقا 100سال پیش. برای همین این سؤال پیش می‌آید که بعد از گذشت 100سال از آن روزها، می‌توان به احیای آثار گردشگری این حوزه در شهر رشت امید داشت؟ این سؤالی است که از «هوشنگ عباسی» روزنامه‌نگار، پژوهشگر و گیلان‌شناس می‌پرسیم و با این پاسخ مواجه می‌شویم: «در مورد نهضت جنگل، آثار فراوانی وجود دارد که فقط با یک عزم جدی می‌توان از آنها برای شناساندن میرزا کوچک‌خان و جنبش جنگل به نسل جوان استفاده کرد. علاوه بر خانه میرزا کوچک‌خان و آرامگاه او و یارانش در سلیمان‌داراب، اسناد و مدارک بسیار ارزشمندی در مرکز اسناد نهضت جنگل واقع در پژوهشکده گیلان‌شناسی دانشگاه گیلان وجود دارد که با کمک آنها می‌توان مسیرهایی که انقلابیون جنگل طی کردند تا مقابل روس‌ها و انگلیسی‌ها بایستند؛ مسیرهایی از رشت به طرف زنجان، خلخال، مازندران و حتی شرق و غرب گیلان و همه و همه را نظاره کرد که می‌توانند مأخذ و منبعی برای ایجاد تورهای گردشگری باشند.» او ادامه می‌دهد: «اگرچه این آثار سازماندهی شده و مدون نیستند، اما جزئیات همه آنها وجود دارد و به‌راحتی با دسترسی به منابع معتبر می‌توان شبکه‌ای از نهضت جنگل تشکیل داد که هم برای گردشگران دارای جذابیت باشد و هم بتوان نسل جدید را با فداکاری، شهامت و شجاعت کسانی که برای آزادی سرزمین‌مان تلاش کرده و در این راه از جان خودشان گذشتند، آشنا کرد. در این راه اگر عزمی جدی وجود داشته باشد، با انجام کار پژوهشی و تحقیقی گسترده و تهیه نقشه راه مسیرهایی که انقلابیون جنگل طی کردند، می‌توان به این مهم دست یافت.»
نگاهی به آثار به‌جا مانده از نهضت جنگل
از قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی و یارانش، دقیقا 100سال گذشته است، اما با این حال هنوز هم می‌توان در کوچه پس‌کوچه‌های رشت، نشانی از این نهضت تاریخی را مشاهده کرد؛ از خانه میرزا کوچک‌خان و مقبره‌اش بگیرید تا بنای تاریخی میرزاحسن خان کسمایی از یاران میرزا کوچک‌خان و حمام کسما که در جریان جنگ معروف «مفاخرالملک» به درمانگاه مجروحان جنگی تبدیل شد. در ادامه نگاهی به این آثار ارزشمند به‌جا مانده از نهضت جنگل می‌اندازیم که از هزارتوی تاریخ خودشان را به ما رسانده‌اند تا یادآور رشادت‌های انقلابیون جنبش جنگل باشند.
خانه میرزا حسین‌خان کسمایی
میرزا حسین‌خان کسمایی، یکی از سران اصلی مشروطه‌خواه گیلان بود که در نهضت جنگل پا به پای میرزا کوچک‌خان به مبارزه پرداخت. این یار غار و رفیق گرمابه و گلستان میرزا کوچک‌خان، در محله بیستون رشت خانه‌ای داشت که هنوز هم بخشی از آن موجود است. بخش باقیمانده عمارت میرزاحسین خان کسمایی با زیربنای 560مترمربع در سال 1349توسط وزارت فرهنگ و هنر وقت خریداری و از سال 1367به موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی رشت تبدیل شد. هم‌اکنون عملیات مرمت و بهسازی این خانه تاریخی با اعتباری بالغ بر 40میلیارد ریال در حال انجام است.
آرامگاه سران جنبش جنگل
11آذرماه سال 1300که میرزا کوچک‌خان در گردنه گدوک از سرما جان باخت، سرش را از تنش جدا کرده و به تهران فرستادند که در چهارراه حسن‌آباد به خاک سپرده شد. بدنش را هم در روستای خانقاه به خاک سپردند. اما بعد از کودتای شهریور 1320، پیکر میرزا از روستای خانقاه و سر او از چهارراه حسن‌آباد تهران به گورستان سلیمان‌داراب منتقل شد و روح این سردار آزادیخواه در دیارش آرام گرفت. این گورستان پیکر برخی از یاران وفادار میرزا کوچک‌خان ازجمله حاج‌احمد کسمایی، میرزا حسین‌خان کسمایی، اسماعیل جنگلی، جهانگیر سرتیپ‌پور و شیخ علی ورزلی را نیز در خود جای داده است.
حمام کسما
یکی دیگر از آثار تاریخی گیلان که نامش با نهضت جنگل گره خورده، حمام دهستان کسما واقع در صومعه‌سراست. این بنا که متعلق به دوره قاجار است و در 11شهریور سال 1382به ثبت ملی رسیده، به‌تازگی مرمت شده تا برای سال‌های بعد هم روایتگر رشادت انقلابیون نهضت جنگل باشد. درباره این حمام گفته می‌شود که وقتی مفاخرالملک از مخالفان مشروطه، قشونی را برای کشتن جنگلیان به کسما فرستاد، این حمام به‌عنوان درمانگاه مجروحان جنگی مورد استفاده قرار گرفت.
خانه‌موزه میرزا کوچک‌خان
بی‌شک اصلی‌ترین اثر به‌جا مانده از میرزا کوچک‌خان جنگلی، خانه‌اش در محله «استادسرا»ی شهر رشت است؛ خانه‌ای که سال گذشته مرمت شد و حالا به موزه نهضت جنگل تبدیل شده است. این خانه که امروز به گزینه‌ای برای گردشگران تبدیل شده، تا 2دهه پیش مخروبه‌ای بیش نبود! اما در زمان فعالیت نخستین دوره شورای شهر رشت با کمک‌های مردمی بازسازی شد و بعد از احیا در 27اسفند‌ماه سال 1386با شماره 22508در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید تا این هویت جدانشدنی استان گیلان پابرجا بماند.
