بناهای تاریخی تاب باران ندارند

شهره کیانوش‌راد- خبرنگار

مصالح به‌کار رفته در بسیاری از بناهای تاریخی و مقاوم نبودن آنها در برابر بارش‌ها موجب بروز خسارت‌هایی در این آثار ارزشمند طی سال‌های گذشته شده است. اگرچه در سال‌های گذشته با مرمت و مقاوم‌سازی بناها از این آثار تاریخی و ارزشمند در برابر بارش‌ها و حوادث محافظت شده است اما به‌نظر می‌رسد اقدامات انجام شده کافی نیست و برخی طرح‌های حفاظتی به‌دلیل کمبود اعتبار نیمه تمام‌مانده است.

خسارت‌های میلیاردی باران
بنابر گزارش معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در فروردین سال ۹۸، ۷۳۰ اثر تاریخی ۲۵استان کشور در اثر بارش باران و سیلاب آسیب دیدند. براساس بررسی‌ها و پایش‌های انجام شده تا آن زمان به اعتباری معادل ۳۰۰میلیارد تومان برای مرمت و نجات‌بخشی این آثار نیاز  داشت.
همچنین بنابر اعلام رئیس دفتر امور پایگاه‌های ملی و جهانی سازمان میراث‌فرهنگی، 3پایگاه ملی «پل‌های تاریخی»، «بافت تاریخی بروجرد» و «قلعه فلک‌الافلاک» در لرستان، 2پایگاه ملی «روستای تاریخی یوش» و «مجموعه فرح‌آباد ساری» در مازندران، 4پایگاه جهانی «محوطه هفت‌تپه»، «چغازنبیل»، «شوش» و «آسیاب‌های شوشتر» در خوزستان، پایگاه ملی «بافت تاریخی دهدشت» در کهگیلویه و بویراحمد، 2پایگاه ملی بافت تاریخی «بیرجند» و «بشرویه» در خراسان‌جنوبی، بافت تاریخی تپه «نوشیجان» در همدان، بافت تاریخی «نیاسر» در اصفهان، پایگاه ملی «مجموعه خرقان» و «بسطام» در سمنان، پایگاه ملی «محوطه دره‌شهر» در ایلام، 2پایگاه ملی «روستای تاریخی روئین» و «محوطه تاریخی بلقیس»، 2پایگاه ملی «بافت تاریخی گرگان» و «دیوار تاریخی گرگان» در گلستان و پایگاه جهانی «بیستون» در کرمانشاه پایگاه‌های ملی و جهانی‌ای هستند که از سیل نوروز۹۸ تا‌کنون آسیب دیده‌اند و میزان دقیق خسارت وارد شده به آنها معادل ۶۷۹ میلیارد ریال است.
 
نجات پل چهر از تخریب
بناهای تاریخی بخشی از هویت هر شهر و منطقه هستند که می‌توانند فرصتی برای توسعه گردشگری پایدار آن شهر باشند. در کرمانشاه حدود 3200اثر تاریخی- فرهنگی شناسایی شده و تحت حفاظت وجود دارد که بیش از نیمی از آنها در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.  با توجه به بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در بافت مرکزی کرمانشاه این شهر در زمان ریزش‌های جوی نفوذپذیری کمتری دارد و این در شرایطی است که بناهای تاریخی کرمانشاه همانند سایر بناهای تاریخی کشور اغلب از مصالح بوم‌آورد چون سنگ، خشت‌خام و پخته (آجر)، کاهگل و... ساخته شده است. بازبینی‌های دوره‌ای، نظافت و پاکسازی ناودان‌ها و مسیرهای دفع نزولات جوی، بررسی و احصای آسیب‌هایی که در سال گذشته به‌دلیل نفوذ رطوبت در بنا‌های تاریخی کرمانشاه به‌وجود آمده از برنامه‌های اجرا شده برای حفاظت از بناها‌ی تاریخی این شهر است، اما کارشناسان معتقدند از آنجا که برای پوشش بناها از شیروانی فلزی، آجرفرش و کاهگل استفاده شده است بازدید مرتب و رفع آسیب‌های جزیی می‌تواند مانع از گسترش آسیب‌های جدید شود. مدیر گروه محوطه و بناهای تاریخی کرمانشاه درباره مصالح به‌کار رفته در بناهای تاریخی می‌گوید: طبیعتا بناهای تاریخی با توجه به محدودیت‌ استفاده از مصالح جدید و مقاومت پایین در برابر رطوبت دچار آسیب خواهند شد و همانگونه که گفته شد نیازمند سرکشی‌ مداوم و رفع ایرادهای جزیی هستند، اما در مقابل حوادث غیرقابل پیش‌بینی همانند سیل کار خاصی نمی‌توان انجام داد. کیومرث خانی با بیان اینکه فروردین سال98شدت بارش‌ها به اندازه چند برابر میانگین سالانه بود که در نتیجه آن پل تاریخی چهر تا آستانه تخریب و ریزش قرار گرفت، می‌افزاید: با تمام مقاومتی که این پل داشت قسمتی از شانه کنار آن تخریب شد اما با کارهای حفاظتی توانستیم از تخریب کامل این پل جلوگیری کنیم. به‌گفته وی، کمبود اعتبار برای مرمت و حفاظت بناهای تاریخی از موانعی است که اجرای برنامه‌های حفاظتی را کندتر می‌کند. خانی در این‌باره می‌گوید: آثاری که در اثر بارندگی و سیل دچار آسیب می‌شوند پس از تهیه طرح و تامین اعتبار مورد نیاز طبق برنامه و ضوابط مرمت می‌شوند.
 
حفاظت از500  اثر تاریخی اصفهان
 اصفهان هم شهری با بناهای تاریخی و شناخته‌شده در دنیا با داشتن ۵۰۰اثر تاریخی ثبت شده ملی است و بارش‌های اسیدی یکی از تهدیدهای جدی بناهای تاریخی این شهر به‌شمار می‌رود. اوایل امسال بود که خبری مبنی بر پوسته پوسته شدن کاشی‌های منحصربه‌فرد حمام صفوی علی‌قلی‌آقا بر اثر رطوبت منتشر شد و آثار شاخص کاشیکاری این بنای تاریخی را با آسیب روبه‌رو کرد. مجموعه میدان امام‌(ره)، مسجد جامع عتیق و باغ موزه چهلستون آثار ثبت شده اصفهان در فهرست جهانی یونسکو هستند که مصالح به‌کار رفته در این بناها و سایر آثار تاریخی اصفهان، لزوم اقدامات پیشگیرانه برای حفاظت از آنها را بیشتر می‌کند.

آب در آسیاب‌های آبی
استان خوزستان هم با وجود آثار تاریخی چند هزار ساله از آسیب بارندگی و سیلاب در امان نیست. به‌ویژه که این استان با 5حوضه آبریز رودخانه‌ها و رودهای فرعی و همچنین زمین جلگه‌ای و مسطح که آب را در خود نگه‌می‌دارد بیشتر در معرض خطر است. سیل سال 98آثار تاریخی این استان را هم در امان نگه‌نداشت و فقط در یک مورد، آسیاب‌های آبی دزفول با قدمتی ۱۷۰۰ساله که از قدیمی‌ترین سازه‌های آبی جهان محسوب می‌شود، آسیب زیادی دید. آسیاب‌های آبی دزفول یکی از آثار ارزشمند تاریخی شهرستان دزفول به‌شمار می‌روند و در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌ است. تعداد آسیاب‌ها در دوره‌ صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰عدد بود که بخشی از آنها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شدند.

سقف‌های چوبی در معرض خطر
در گیلان اما شاید اوضاع وخیم‌تر باشد. 5200اثر تاریخی شناسایی شده و 1200بنا در این استان شمالی به ثبت میراث رسیده است، اما با توجه به اقلیم گیلان و بارندگی‌های زیاد، بناها بیشتر آسیب دیده است. به همین دلیل معاون میراث فرهنگی گیلان معتقد است حفاظت از بناهای تاریخی در گیلان به‌دلیل شرایط آب و هوایی و حجم بارش‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ولی جهانی مصالح اصلی به‌کار رفته در بناهای تاریخی گیلان را آجر گل و خاک، گل و آهک و گچ می‌داند و می‌گوید: از آنجا که بیشتر آسیب‌ها مربوط به سقف، بام و آسیب‌های سربندی است باید مرمت سقف و بام در اولویت قرار گیرد. او با بیان اینکه مرمت سقف و ساماندهی سربندی‌ها و در بعضی موارد داربست‌های حفاظتی با پوشش موقت با توجه به اعتبار تخصیص یافته انجام شده است، می‌افزاید: مصالح به‌کار رفته در بناهای تاریخی گیلان در منطقه کوهپایه و جلگه سنگ و چوب با سقف شیروانی است اما در مناطق کوهستانی مخصوصا در رودبار تا حدود 20سال قبل اکثر بناهای تاریخی به‌صورت سقف معمولی بود ولی اکنون سقف بناهای تاریخی در مناطق کوهستانی هم به‌صورت شیروانی شده است. جهانی یکی از مشکلات مرمت سقف‌ها را افزایش قیمت چوب می‌داند و می‌گوید: ما هر سال با استفاده از منابع استانی و ملی تعدادی از بناها را مرمت می‌کنیم. امسال هم 30پروژه برای مرمت و حفاظت بناهای تاریخی در دست اجراست و 40پل‌ تاریخی گیلان با پیشرفت 97درصدی مرمت شده. معاون میراث فرهنگی گیلان با بیان اینکه به‌دلیل آسیب‌های ناشی از رطوبت بیشتر بناهای استان نیاز به کنترل رطوبت صعودی، نزولی و اشباع دارند، می‌گوید: بهترین زمان برای مرمت نمای بیرونی و سقف‌ها از اسفند تا شهریور است تا بتوان از آسیب بناها جلوگیری کرد.

یک پایش مؤثر
هرچند یزد یک شهر کویری است و باران کمتر سراغی از آن می‌گیرد، اما آثار تاریخی این شهر در مرکز ایران هم در امان نیستند.
بناهای تاریخی یزد این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای خشتی دنیا تبدیل کرده است، اما بارش‌های بهاری در فروردین99، 2اثر تاریخی قنات جهانی زارچ و مسجد جامع فهرج را با خسارت مواجه کرد.
هرچند این خسارت جزئی بود، اما مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری یزد از اجرای طرحی خبر می‌دهد که چند سالی است در یزد و به‌صورت فراخوان و قبل از شروع بارش‌ها اجرا می‌شود؛ پایش حفاظت بناها‌ی تاریخی قبل از بارندگی‌ها.
سیدمصطفی فاطمی فیروزآبادی با بیان اینکه پایش ناودان‌ها، پشت‌بام‌ها و مسیرهای عبورآب راهکارهای ساده‌ای هستند که به حفظ بنا کمک می‌کند، می‌گوید: موضوع مهم دیگر جمع‌آوری سریع آب از مسیرها‌یی است که در اثر بارندگی دچار آبگرفتگی می‌شوند. متأسفانه در طول سال‌های گذشته برخی از مسیرهایی که آب بارندگی در آنها جریان می‌یافت در اثر ساخت‌وساز یا عملیات عمرانی مسدود شده است.
چند برگ خشک، لانه پرنده و زباله‌هایی که در ناودان جا خوش کرده‌اند می‌توانند مسیر عبور آب باران را مسدود کنند و به تخریب کل بنا منجر شود. تمیز کردن ناودان راهکاری ساده اما اثرگذار است که می‌تواند به حفظ بنایی تاریخی کمک کند. فاطمی پایش، حفاظت و مرمت و استحکام بخشی بناها همچنین مرمت پشت‌بام‌ها را بسیار مهم توصیف می‌کند و ادامه می‌دهد: بافت‌های تاریخی یزد خشتی هستند و جمع شدن آب باران در پشت‌بام‌ها آسیب جدی به بناها وارد می‌کند.
او با بیان اینکه امسال پویش ناودان‌ها با همکاری نهادهای مختلف انجام شده است، اظهار می‌کند: بسیج، نهادهای مردمی و داوطلبان در این پویش با میراث فرهنگی مشارکت کرده‌‌اند. پویش را در فصل پاییز انجام می‌دهیم و اقدامات صورت گرفته در سال‌های گذشته در کاهش تخریب‌ها بسیار مؤثر بود. همانطور که می‌دانید یزد برای نخستین بار در سال گذشته رتبه اول بارندگی‌ها را داشت، اما خوشبختانه خسارت‌ها نسبت به سال‌های قبل‌تر بسیار کمتر بود.
مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری یزد تأکید می‌کند که حافظ اصلی بناهای تاریخی، میراث فرهنگی است اما می‌توان با همیاری همه نهادها و مردم برای حفظ خانه‌های قدیمی به‌ویژه در شهرهایی که برخی بناهای تاریخی تحت نظارت میراث نیستند، اقدام کرد. استحکام‌بخشی پی‌ها و مرمت پشت‌بام‌ها برعهده میراث است اما متأسفانه در برخی موارد به ظاهر و نمای بنا توجه بیشتری می‌شود. به هرحال بارندگی‌ها یکی از مهم‌ترین تهدیدهای بافت‌های تاریخی ما در ایران است.
وی با اشاره به اینکه سال گذشته برج گاری‌ساز به‌خاطر همین بارندگی و گرفتگی ناودان تخریب شد، می‌گوید: حدود ۲۰۰هزار بنای تاریخی در یزد وجود دارد که از این میان، در اثر بارش‌های فصلی طی سال‌های گذشته برخی خانه‌های تاریخی تخریب شدند. آسیب به برخی ساباط‌ها، حصار و برج و باروی شهر یزد نیز از اتفاقاتی بود که در اثر بارش و جمع شدن سیلاب در سال‌های گذشته افتاد. فاطمی با تأکید بر اینکه میراث فرهنگی ‌به‌عنوان متولی بناهای تاریخی می‌تواند این موضوع را مدیریت کند، اظهار می‌کند: در زمان‌هایی که میراث فرهنگی وجود نداشت مردم بناهای تاریخی را حفظ کردند و امروز هم می‌توان مردم را با راه‌های حفاظت از خانه تاریخی خود آشنا کرد. او معتقد است با راه‌اندازی پویش‌ها و فراخوان‌ مردمی به‌طور حتم اتفاقات خوبی می‌افتد و مانع از هزینه‌های میلیاردی برای مرمت بناهای تاریخی خواهد شد.