مقابله با زلزله تا مرز اجرا

محمد سرابی- خبرنگار

در صورتی‌ که گسل شهر ری فعال شود و شدید‌ترین زلزله خود را نشان دهد، نزدیک به 55درصد ساختمان‌های تهران تخریب می‌شوند و نزدیک به 400هزار نفر کشته خواهند شد و همچنین به اندازه نیمی از تولید ناخالص ملی به کشور خسارت وارد خواهد شد. تنها درصورتی می‌توان از این خطر دور شد که ساختمان‌های عمومی شهری مقاوم‌سازی‌ شوند، مسیر حمل‌ونقل جایگزین ساخته و شبکه مخابراتی اضطراری ایجاد شده و زیرساخت‌هایی مانند گاز، آب و برق قادر به مقاومت یا ترمیم سریع بعد از زلزله باشند. در کنار همه اینها باید ساختمان‌های شخصی فرسوده نیز نوسازی شوند. این مجموعه اقدامات یا رخ نداده یا ابعاد آن کمتر از میزان لازم بوده است. به‌عنوان مثال با وجود در اختیار داشتن نیروی انسانی متخصص درمانی، توان کمک رسانی به مجروحان سرپایی را داریم اما ظرفیت برای بستری‌ها کافی نیست. حتی امکان اسکان و تغذیه اضطراری آوارگان نیز مطابق با پیش‌بینی‌ها نیست.
طرح‌های مقابله با زلزله یا حوادث ناگهانی دیگر دو بخش دارند. یکی پروژه‌های تحقیقاتی و دیگری پروژه‌های اجرایی. در تهران بخش اول بیشتر از بخش دوم اجرا شده است؛ به این معنی که اطلاعات زیادی درباره زلزله داریم اما توان مقاومت زیادی در برابر آن نداریم. طرح‌های تحقیقاتی به نسبت اجرایی هم خرج کمتری دارند و هم یک دستگاه می‌تواند به ‌تنهایی آن‌ را انجام دهد اما زمانی که کار به اجرا می‌رسد، در عین اینکه باید بودجه مناسبی برای آن تهیه کرد همکاری سازمان‌های مختلفی را باید جلب کرد که هر دوی اینها دشوار است.
روند اقدامات انجام شده در 2 دهه گذشته نشان می‌دهد که در این مدت مطالعات زیادی انجام گرفته اما بخش اجرایی تنها در حد نصب حسگر‌ها و آماده‌سازی‌ پایگاه‌ها پیش رفته است. در سال1378 طرح جامع مدیریت بحران کشور براساس دستور وزیر وقت کشور تهیه شد. سال بعد از آن مرکز مطالعات زلزله شهرداری با همکاری جایکاه (ژاپن) مطالعه ریز پهنه‌بندی لرزه‌های تهران را انجام داد. تخمین خسارت ناشی از زلزله گسل ری در همین مطالعه اعلام شده که هنوز مورد استناد قرار می‌گیرد. یک سال بعد هم طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران در اجلاس کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی تصویب شد. در سال‌های بعد، باز هم طرح‌های دیگری با همکاری جایکاه تنظیم شده است. در سال1383 ساختار مرکز مدیریت بحران با تأیید شورای شهر به سازمان ارتقا‌ پیدا کرد؛ از آن زمان تا‌کنون پروژه‌هایی مانند، آموزش شهروندان، ایجاد نوعی سامانه واکنش اضطراری در ساعت‌های اولیه پس از زلزله و ظرفیت‌سازی‌ برای کاهش مخاطرات زلزله اجرا شده است.
اگرچه بخشی از برنامه‌های سخت افزاری مقابله با زلزله در شهرداری اجرا شده اما همکاری کامل ارگان‌ها در این زمینه مشاهده نمی‌شود. بخشی از این تاخیرها به عدم تامین هزینه‌های لازم بازمی‌گردد و قسمت دیگر آن هم ناشی از همان فاصله و ناهمگونی میان دستگاه‌هاست که در دیگر زمینه‌ها مانند آسیب‌های اجتماعی و بازار مصرف عمومی و... هم می‌توان آن را مشاهده کرد.
جایکا، به‌عنوان بررسی‌کننده ابعاد خطر زلزله در تهران، به صراحت میزان خسارت ها و روش‌های کاهش آن‌ را بیان کرده است. مسئولان نیز بر این امر واقفند که برخی از اقدامات مانند مقاوم‌سازی‌ پل‌ها اجرا شده و طرح‌هایی مثل ساخت بیش از 100دکل‌ مخابراتی جایگزین، باقی‌مانده است.
انتقال آب‌های سطحی به خارج از شهر سخت بود. ساخت شبکه بزرگراه‌ها هم همینطور. اگرچه شهر هنوز درگیر پرداخت هزینه‌های آنهاست، اما این پروژه‌ها در طول چند دهه به پایان رسیدند. ایمن‌سازی‌ نسبی شهر در مقابل زلزله از هر دو اینها دشوارتر است اما می‌توان آن‌ را هم با برنامه‌ریزی عقلانی و واقع‌بینانه، به نتیجه رساند.