میراث ماندگار برای جهان

یونسکو 27اکتبر برابر با 5آبان را به‌عنوان روز جهانی میراث دیداری شنیداری، برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به حفاظت از این میراث، حمایت از مؤسسات نگهدارنده این میراث و ترویج دسترسی بیشتر به آنها گرامی می‌دارد. در حافظه جهانی، فیلم‌های مستندی مانند «جان مرجان»، «پل آزادی»، «یاد و یادگار و کودکان سرزمین ایران» و مجموعه عکس‌های تاریخی و مجموعه سروده‌ها و آثار موسیقایی انقلاب اسلامی در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. همچنین کتاب‌هایی نیز به‌عنوان نشانه‌های ایران در حافظه جهانی ثبت شده‌اند که برخی از آنها را مرور می‌کنیم.

وقفنامه ربع‌رشیدی

در اواخر قرن هفتم هجری قمری و در زمان غازان‌خان ایلخانی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی به وزارت رسید. وی برای سازماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی، یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی به نام ربع‌رشیدی تأسیس کرد. این بنیاد عظیم به‌صورت شهرکی علمی در حومه شهر تبریز ساخته شد که شامل کتابخانه، مدرسه، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه، کارگاه‌های صنعتی و...  بود. خواجه برای تأمین پشتوانه مالی و برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی‌های زیادی را وقف ربع رشیدی کرد و برای سازماندهی اداره ربع و موقوفات آن، وقفنامه‌هایی تنظیم کرد و بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی ازجمله علامه‌حلی گواهی داده‌اند. وقفنامه ربع‌رشیدی، به خط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی است و فقط یک نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد که در سال 1348از بازماندگان توسط انجمن آثار ملی ایران خریداری و به کتابخانه تبریز اهدا شد. ربع‌رشیدی پس از قتل خواجه ویران شد اما این وقفنامه تاکنون حفظ و نگهداری شده و گواه آن تشکیلات بزرگ علمی است، این اثر در سال 1386در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید.

 التفهیم

ایرانیان در حــــوزه نجوم و ستاره‌شناسی و علوم مربوط به آن سابقه‌ای طولانی داشته‌اند و کارهای بزرگی در این زمینه کرده‌اند. التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره‌شناسی و هندسه و حساب نوشته شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم تلاش کرده مقدمات علوم ریاضی و نجوم را به زبانی ساده نسبت به اثر دیگرش کتاب قانون مسعودی، بیان کند و مخاطبان او نیز نوجوانانی هستند که با این علوم آشنایی چندانی ندارند. کتاب التفهیم از 530پرسش و پاسخ تشکیل شده و 4بخش دارد: هندسه، حساب (شمار)، نجوم (صورت عالم) و احکام نجوم (تنجیم). قدیمی‌ترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت 573) در کتابخانه چستر بیتی در ایرلند نگهداری می‌شود، اما برخی نسخه‌شناسان نسخه مورخ 658متعلق به کتابخانه کاما در بمبئی را قدیمی‌‌ترین دست‌نویس متن فارسی معرفی کرده‌اند اما نسخه‌ای خطی مورخ 538 از این متن فارسی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است.این اثر در سال 1390در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است انتشارات سفیر اردهال، نسخه عکسی از نسخه خطی کتابخانه مجلس را با مقدمه فرید قاسملو، در مجموعه تاریخ علم، فرهنگ و تمدن دوره اسلامی، به چاپ رسانده است.

شاهنامه بایسنقری

دیگر صغیر و کبیر این مملکت می‌دانند که شاهنامه فردوسی بزرگ، از نمادهای ایرانیت و فرهنگی ایرانی و تاریخ کهن این سرزمین است. به همین دلیل هم بوده که بعد از شکل‌گیری آن، هر کسی که می‌خواسته به نوعی ادای دینی به فردوسی و شاهنامه و ایران داشته باشد، سعی می‌کرده بخشی از آن را به طرزی بنویسد و به یادگار بگذارد. شاهنامه بایسنقری، نسخه نفیس، کهن و نگارگری شده از شاهنامه فردوسی است که در سال 833قمری (809خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقرمیرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شده‌ است. این نسخه به‌خاطر کتاب‌آرایی و نگارگری‌های قابل‌توجهی که دارد، از ارزش فراوانی برخوردار است. این اثر 22نگارگری به سبک هرات دارد که از مهم‌ترین نگارگری‌های شاهنامه به‌حساب می‌آیند. مهم‌ترین امتیاز شاهنامه بایسنقری، کامل و دست‌نخورده بودن آن در مقایسه با شاهنامه‌های مشهوری همچون شاهنامه شاه‌طهماسبی است. تنها نسخه این شاهنامه در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود و در سال 1386در برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است. انتشارات بهزاد نسخه‌ای نفیس از شاهنامه بایسنقری را با جلد گالینگور و کاغذ گلاسه، در قطع رحلی منتشر کرده است.

پنج گنج نظامی گنجوی

کانون هنری بایسنقر در هرات به‌نام دارالصنایع کتاب‌سازی معروف بود و کتاب‌های پدیدآمده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی شده‌اند. یکی دیگر از آثار مهم این کارگاه هنری، خمسه یا پنج گنج نظامی است، این کتاب 11نگاره و 706صفحه دارد و در سال 914توسط ابی‌سعید قاضی نیشابوری کتابت شده است. این اثر در سال 1390در حافظه جهانی یونسکو، به ثبت رسیده و با وجود این نسخه‌های متفاوتی از آن در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه شهید مطهری، موزه ملی ایران و کاخ گلستان، لوح ثبت جهانی آن به موزه ملک تقدیم شده است.

ذخیره خوارزمشاهی

ذخیره خوارزمشاهی مهم‌ترین کتاب پزشکی تا دوره جدید به زبان فارسی است که یک دوره کامل دایره‌المعارف پزشکی است و همه موضوعات مهم پزشکی را در برمی‌گیرد. زین‌الدین اسماعیل بن جورجانی، پزشک صاحب‌نام دربار خوارزمشاهی، در این کتاب درباره کلیات پزشکی، تشریح، فیزیولوژی، علل بیماری‌ها، انواع درمان‌ها، بهداشت، دستور تغذیه، جراحی‌ها، بیماری‌های پوستی، داروشناسی و گیاهان دارویی نوشته است، به‌گونه‌ای که این کتاب قرن‌ها مأخذی معتبر در آموزش پزشکی بوده و نگارش این اثر به زبان فارسی، در دوره‌ای از تاریخ ایران که عربی زبان علمی بوده است، برای استفاده عموم مردم از آن اهمیت زیادی دارد. این مجموعه در سال 1392در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید.این کتاب در مجموعه‌ای 6 جلدی توسط انتشارات سفیر اردهال منتشر شده است.

کلیات سعدی

در سال 1394، نسخه‌ای از کلیات سعدی که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود، در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد. این نسخه در شیراز و 80سال بعد از درگذشت سعدی کتابت شده و جزو گنجینه‌های کتابخانه ملی به‌حساب می‌آید. این نسخه از کلیات سعدی شامل بوستان، گلستان و غزلیات و دارای کتیبه‌های مزدوج مذهب با نقوش اسلیمی و گل و برگ ختایی به زر محرر، لاجورد و شنگرف است. نسخه دیگری از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی نیز موجود است اما نسخه کتابخانه ملی به‌نظر مصححان کامل‌تر بوده و به کمیته حافظه جهانی معرفی شده است. این نسخه از کلیات سعدی به چاپ نرسیده اما برای مطالعه آثار این شاعر، کلیات سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی را انتشارات دوستان منتشر کرده است.