تلگرام در پیچ فیلترینگ

تاریخ دوباره تکرار می‌شود.  فیلترینگ تلگرام بار دیگر با قطع شدن دسترسی بخشی از کاربران به مرکز بحث‌ها تبدیل شده است. محمد جواد آذری جهرمی،وزیر ارتباطات مانند گذشته استفاده صرف از فیلترینگ را رد کرده و تاکید داشته که توسعه فناوری پیوسته و توقف ناپذیر است.

او در واکنش به فیلترینگ تلگرام در توییتر خود نوشت: هر چند استفاده از یک نرم‌افزار متوقف شود،نرم‌افزارهای بدیل،شناسایی و جریان آزاد اطلاعات،مجددا فعال و در گردش خواهد  بود. او هر چند تاکید دارد که خود تحریمی از دنیای نوین عقب‌ماندگی را به دنبال خواهد داشت اما از نبود استاندارد جهانی برای حفظ حاکمیت کشورها به عنوان یک تعارض سخن گفته است. فیلترینگ در میان این جنجال به وجود آمده اما برای کاربران چه تغییری داشت و آنها را به چه سویی برد؟ توانست آنها را جذب پیام‌رسان‌های داخلی کند؟

تغییر نامحسوس فعالیت‌ها در تلگرام
بررسی آمار فعالیت‌ها در تلگرام در طول دوران فیلترینگ موقت و مقایسه آن با آنچه در روزهای اخیر اتفاق افتاده، نشان‌دهنده پیروی از یک الگوی ثابت و مشخص است. در طول فیلترینگ سال گذشته، هرچند تعداد پست‌های تولید شده روزانه کاهش داشت اما حضور کاربران و تعداد بازدیدها عملا کاهش چندانی نداشت و با بیشتر شدن دسترسی‌ها به تلگرام این روند افزایش هم داشت. بنا به آمار آزمایشگاه  شبکه‌های اجتماعی دانشگاه تهران، در هفته اول دی‌ماه، روزانه 2.7میلیارد پست در تلگرام ارسال می‌شد که تا هفته پیش به 2میلیارد پست در روز رسیده و نسبت به آذرماه سال گذشته، 25درصد کاهش داشته است. در تمام این مدت، فقط در تعطیلات نوروز تعداد پست‌ها نسبتا کم بوده اما در عین حال، آمار بازدیدها هیچ‌وقت تغییر محسوسی نداشته است. بعد از یک افت 48ساعته پس از فیلترینگ موقت چند‌ماه قبل هم تعداد بازدیدها به سرجای اصلی‌شان برگشت. بررسی آمار تلگرام از شب ۱۰ اردیبهشت  همزمان با آغاز روند فیلترینگ تلگرام نشان می‌دهد که میزان بازدیدها در تلگرام در این شب یک سکته داشته اما در مدت کوتاهی پس از فیلترینگ بار دیگر افزایش داشته است. روز سه‌شنبه ۱۱ اردیبهشت(روز غیرتعطیل و نخستین روز فیلترینگ) تعداد کل بازدیدها از کانال‌های فارسی ۱.۷۶ میلیارد بوده که نسبت به روزهای مشابه دیگر  فقط 20درصد کمتر بوده است اما آنچنان تغییر محسوسی نسبت به هزینه گزاف فیلترینگ و تبعات آن به‌حساب نمی‌آید.  بر اساس آمار آزمایشگاه شبکه‌های اجتماعی دانشگاه تهران می‌توان گفت که فیلترینگ باعث کاهش حدود 20 درصد بازدیدها در تلگرام شده است.
 نتیجه نهایی، این است که ‌هرچند تعداد پست‌های تولید شده کاهش داشته اما تغییر تعداد بازدیدها محسوس نبوده است.طاها یاسری،استادیار پژوهشکده آکسفورد در این رابطه می‌گوید: «تعداد بازدیدها و تولید محتوا در هیچ دوره‌ای به صفر نرسیده و حتی به این عدد نزدیک هم نشده است.»‌این نتیجه را می‌توان چنین ارزیابی کرد که فیلترینگ به اندازه‌ای که انتظارش می‌رود، ‌موفق نبوده است.

جهش دانلود فیلترشکن‌ها
در زمستان سال گذشته که تلگرام موقتا فیلتر شد، آمار کاربران سایفون که تنها یکی از فیلترشکن‌های پراستفاده در ایران است، به‌طور گسترده‌ای افزایش پیدا کرد. این شرکت در یک خبر رسمی اعلام کرد، در طول مدت چند روز تعداد کاربرانش 1650درصد افزایش داشته است. آمار جدیدی که یکی از کارشناسان حوزه مجازی از سایفون گرفته و در اختیار همشهری قرار داده است، حکایت از افزایش بالای مخاطبان این فیلترشکن دارد. این آمار نشان می‌دهد، قبل از فیلترینگ موقت تلگرام، تعداد کل کاربران سایفون 1.3میلیون نفر در روز بود که این تعداد در اوج فیلترینگ به 12میلیون نفر رسید. بعد از پایان فیلترینگ، هرچند ورود به تلگرام نیازی به استفاده از فیلترشکن نداشت اما تعدادی از این کاربران همچنان ترجیح دادند از این نرم‌افزار استفاده کنند. نتیجه اینکه، در نهایت تعداد کاربران سایفون از 1.3میلیون به 2.7میلیون نفر کاربر یکتا رسید. تازه‌ترین تماس با سایفون بعد از فیلترینگ دهم اردیبهشت نشان می‌دهد، استفاده از این نرم‌افزار «اوج قابل توجهی» داشته اما آمار دقیقی از آن هنوز در دسترس نیست.

تجربه ناموفق فیلترینگ تلگرام در جهان
کارشناسان فناوری می‌گویند بستن تمام پورت‌های وی.پی.ان غیرممکن است. حتی اگر فرض بگیریم که روزی تمام پورت‌های وی.پی.ان بسته شوند، باز هم ابزارهای فناورانه دیگری وجود دارند که تلگرام یا هر نرم‌افزار دیگری می‌توانند با استفاده از آن، کارشان را ادامه بدهند. طاها یاسری دراین باره می‌گوید: «حتی در چین که فضای اینترنت بسیار کنترل‌شده است، نمی‌توان تمام دسترسی‌ها را محدود و کنترل کرد و راه‌هایی برای دور‌زدن این نظارت‌ها وجود دارد. کاری به خوب یا بد بودن این عکس‌العمل ندارم؛ نکته این است که یک راه‌حل تازه همیشه وجود دارد. اگر قرار است دسترسی به‌طور کامل از بین برود، باید به جز پورت‌های وی.پی.ان، شبکه اینترنت ایران را به‌طور کامل قطع کرد و شبکه‌ای داخلی شبیه به آنچه در کره‌شمالی در جریان است، ایجاد کرد. شاید 15یا 20سال پیش می‌شد اینترنت را قطع کرد اما با نفوذ زیاد و کاربران فراوان این شبکه، چنین کاری غیرممکن است.»‌یاسری تجربه بستن تلگرام در روسیه را نیز ناموفق دانست و گفت: «20میلیون نشانی اینترنتی مورد استفاده تلگرام، توسط روسیه بند آمد ولی این اپلیکیشن هنوز در روسیه کار می‌کند؛ این یعنی، بستن تلگرام یا هر شبکه دیگری از نظر فنی غیرممکن است.»


 فیلترینگ نیمه‌کاره

فیلترینگ تلگرام هنوز به‌طور گسترده در کشور اجرا نشده و فقط کاربران 3 اپراتور تلفن همراه دسترسی‌ به تلگرام را کاملا از دست داده‌اند. بیشتر کاربران اینترنت ثابت یا ADSL هنوز به تلگرام دسترسی دارند و فیلترینگ برای آنها اعمال نشده است. رؤسای برخی از شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی (ISP) در این‌باره ‌گفته‌اند، حکم قضایی هنوز به آنها ابلاغ نشده است.