درباره رونق جستارنویسی در بازار کتاب، مجلات و مؤسسات
از نتایج سحر
پیمان طالبی- روزنامه‌نگار
گسترش اینترنت، بهبود وضعیت ترجمه آثار ادبی و افزایش مترجمان تازه‌نفس، توجه رسانه‌ها به قالب‌های نویافته ادبی، نقش مطبوعات و بهره‌مندی رسانه‌های مکتوب از همه عوامل قبلی و چندین و چند عامل دیگر، ازجمله زمینه‌هایی است که سبب شده در سال‌های اخیر قالب «جستار» در ادبیات فارسی به جایگاه مهمی دست یابد. امروزه دیگر کمتر آدم اهل ادبی را پیدا می‌کنید که دست‌کم اسم این فرم را نشنیده باشد و حتی جسته و گریخته چیزکی در این قالب نخوانده باشد، حتی اگر خود نداند آنچه خوانده، در قالب جستار نوشته شده است. برای بررسی جایگاه «جستار» و جستارنویسی در ادبیات امروز ایران، بهتر است چند حوزه فرهنگی و رسانه‌ای را به تفکیک مشخص کنیم و آنها را از منظر پرداختن به این قالب از نظر بگذرانیم.
ناشران؛ دغدغه آگاهی یا توسعه اقتصادی؟
ناشر، از آنجا که یکی از مهم‌ترین ابعاد فعالیتش در حوزه اقتصادی است، می‌بایست خود را با نیازهای جامعه همراه و همساز کند. احتمالا هیچ نهاد فرهنگی‌ای نیست که به اندازه ناشران، به تقاضای مخاطب حرفه‌ای و حتی عام هنر و ادبیات واکنش نشان دهد. از این‌رو افزایش زمینه‌ها برای پرداختن به جستار و جستارنویسی، سبب شده که امروز بسیاری از ناشران آثار ادبی، در مجموعه خود بخشی را به این قالب اختصاص دهند یا دست‌کم در این فکر باشند که در آینده نزدیک پا به این عرصه بگذارند. از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین ناشرانی که حوزه جستار را بسیار جدی گرفته و در آن مشغول فعالیتند، باید به نشر اطراف اشاره کرد. ناشری که مرداد ۱۳۹۶ به مدیریت نفیسه مرشدزاده کار خود را به شکل تخصصی در زمینه روایت آغاز کرد و بنا دارد نمونه‌هایی از آثار قابل‌تأمل در همه گونه‌های روایت را منتشر کند. اطراف، بخشی را تحت عنوان «جستار روایی» در مجموعه خود پایه‌گذاری کرد تا بتواند آثار جدی‌ترین جستارنویسان روز دنیا را به فارسی برگرداند. «فقط روزهایی که می‌نویسم»، «این هم مثالی دیگر»، «اگر به‌خودم برگردم»، «البته که عصبانی هستم»، «درد کسی را نمی‌کشد» و «هیچ‌چیز آنجا نیست»، شش کتابی است که اطراف در این دسته تا امروز روانه بازار کرده و اتفاقا با استقبال بسیار خوبی مواجه شده‌اند. نکته حائز اهمیت در بررسی کارنامه اطراف، در زمینه جستار آن است که این نشر تا امروز با جستارنویسان داخلی در حوزه نشر کتاب همکاری نکرده و هیچ اثر تالیفی از نویسندگان داخلی در زمینه جستار چاپ نکرده است. شاید این خود نشانه‌ای است از تفکر مدیران این نشر، که جستارنویسی را هنوز در ایران نوپا و در مرحله آزمون و خطا می‌دانند.
نشر چشمه را به‌عنوان یکی از مطرح‌ترین ناشران در حوزه ادبیات داستانی (چه تالیف و چه در ترجمه) در سال‌های اخیر می‌شناسیم. با فراگیری نان‌فیکشن در جهان و به تبع آن در ایران، چشمه نیز بخشی را در انتشاراتش به این گونه ادبی اختصاص داد که این سری «در واقع» نام دارد. نشرچشمه، ذیل همین عنوان، زیرعنوان‌های دیگری مثل تتبعات، مشاهدات و... را نیز تدارک دیده تا گونه‌های مختلف نان‌فیکشن را از هم تمایز دهد. این ناشر، جستار را با کتاب «سینما جهنم، شش گزارش درباره آدم‌سوزی در سینما رکس» به قلم کریم نیکونظر آغاز کرد. کتاب نیکونظر با استقبال ویژه‌ای از سوی مخاطبان روبه‌رو شد و همین باعث شد بعدها فعالیتش را در گونه ادبی جستار جدی‌تر بگیرد. هم‌اکنون پادکسترِ «رادیو تراژدی» است؛ پادکستی که هر شماره آن را می‌توان جستاری شخصیت‌محور دانست. بعد از «سینما جهنم»، کتاب «ملک گرسنه، تقویم شمس تبریزی» در همین سری مشاهدات به قلم نهال تجدد، نویسنده و مولاناپژوه، منتشر شد که این اثر نیز با تحسین روبه‌رو بود. آخرین جستارهایی که در سری مشاهدات از نشر چشمه به بازار عرضه شده، «کور سرخی» عالیه عطایی و «عشق غریبه‌ها، سرگذشت شش محصل ایرانی در انگلستانِ جین آستین» نایل گرین با ترجمه امیرمهدی حقیقت، با اقبال مخاطب همراه بود.
انتشارات دیگر در این زمینه نشر گمان است؛ نشری که در پاییز1391 پا به عرصه کتاب گذاشت و نخستین محصول خود را در خرداد 1393روانه بازار کرد. نشر گمان بیشتر در زمینه انتشار آثاری فعالیت کرده که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به دو حوزه روانشناسی و فلسفه مربوطند. اما در مسیر انتشار آثار این‌چنینی به کتاب‌هایی با فرم جستار نیز برخورده و از آنها آسان نگذشته است. کتاب‌هایی نظیر «عکاسی، بالون‌سواری، عشق و اندوه» از نویسنده پرطرفدار این روزهای ایران، جولین بارنز، ازجمله این آثار است. البته در این انتشارات، زیرعنوانی به‌نام جستار نیز وجود دارد که تا امروز دو کتاب با این برچسب منتشر شده: نخست کتاب «در باب دوستی» که شامل جستارهایی از دومونتنی است و دیگری کتاب «پیلاطس و عیسی» که جورجو آگامبن آن را نوشته است. کتاب اول را لاله قدکپور و دومی را کیوان طهماسبیان ترجمه کرده است.
مجلات؛ همه با هم به‌سوی ناداستان
اساسا مقوله ژورنالیسم ادبی (اگر نگوییم فرهنگی) در سال‌های اخیر در ایران با ژانر ناداستان پیوند خورده است. نخستین‌بار، مجلاتی چون «حرفه: هنرمند»، «داستان همشهری» و «روایت» به این قالب ادبی اقبال نشان دادند و به‌طور جدی بخشی را در هر شماره به جستارهای نویسندگان اختصاص دادند. امروزه اکثر یادداشت‌های نسبتا بلندی که در موضوعات هنری و ادبی در مجلات فرهنگی منتشر می‌شود، در بسیاری از موارد با قواعد و اصول جستار همخوانی دارد. در این زمینه می‌توان به مجله حوالی اشاره کرد. حوالی، مجله‌ای است درباره آدم‌ها و رابطه آنها با محیط اطرافشان که در پاییز97 موفق به اخذ مجوز مجله از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. شماره اول این دوماه‌نامه در اسفند 97 با موضوع «حوالی ترمینال» منتشر شد و در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
از حوالی که بگذریم، می‌توان به دو مجله دیگر اشاره کرد که هویت آنها با جستار تعریف می‌شود. نخست فصلنامه سان که به همت اعضای سابق ماهنامه همشهری داستان منتشر شده است. سردبیر این نشریه آرش صادق‌بیگی و مدیرمسئول آن ناهید طباطبایی است. نخستین شماره سان در آذرماه ۱۳۹۷ منتشر شد. نشریه سان در هر شماره به سراغ موضوعی ویژه در ادبیات می‌رود؛ مثلا موضوع نخستین شماره آن «شب» بود. در این فصلنامه در کنار جستار و ناداستان، مطالبی نیز درباره داستان و داستان‌نویسی خواهید خواند. بخش‌های شش‌گانه این فصلنامه عبارتند از: داستان، تک‌نگاره، درباره داستان، زندگی‌نگاره، پیدا و پنهان و تک‌پرده. مجله دوم ناداستان نام دارد. صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول ناداستان آرش صادق‌بیگی است یعنی همان سردبیر سان! محمد طلوعی سردبیر و حبیبه جعفریان مشاور سردبیر ناداستان است و احتمالا باید ناداستان را پرطرفدارترین مجله در ژانر نان‌فیکشن دانست. بسیاری از نویسندگان پرمخاطب این روزهای ژانر جستار در ایران، در ناداستان می‌‌نویسند که از میان آنها می‌توان به اصغر عبداللهی، علی خدایی، عالیه عطایی، شرمین نادری و احسان عبدی‌پور اشاره کرد.
کارگاه‌ها؛ همه می‌خواهند جستارنویس باشند!
محتمل است که با فراگیری یک گونه ادبی، تمایل به یادگیری آن از سوی نو قلم‌ها نیز فراگیر شود. از این‌رو خیلی زود کارگاه‌های جستارنویسی در مؤسسات و مجموعه‌های مختلف فراخوان‌های خود را منتشر کردند و با استقبال نیز مواجه شدند. مدرسه خوانش ازجمله این مؤسسات آموزشی است که تأکید ویژه‌ای بر کلاس‌های آموزشی ناداستان دارد. تا امروز نویسندگانی چون شمیم مستقیمی و نوید پورمحمدرضا به‌صورت متمرکز و مستمر در خوانش، کارگاه ناداستان برگزار کرده‌اند.
کتب آموزشی؛ سوادآموزی جستار
در سال‌های اخیر کتاب‌های آموزشی نوشتن، در میان نوقلم‌ها طرفداران بسیار پیدا کرده. این کتاب‌ها حتی توانسته‌اند توجه نویسندگان حرفه‌ای را نیز به‌خود جلب کنند. ازجمله این کتاب‌ها می‌توان به «داستان» اثر رابرت مک‌کی نشر هرمس اشاره کرد که شامل اصول فیلمنامه‌نویسی بود و همچنین کتاب «حرکت در مه» به قلم محمدحسن شهسواری انتشارات چشمه که تلاش می‌کرد شیوه‌های فکرکردن به‌مثابه یک نویسنده را به مخاطب بیاموزد. فراگیری جستارنویسی در ایران، سبب شد کتاب‌هایی در زمینه آموزش جستار نیز تالیف یا ترجمه شود. «سواد روایت» عنوان کتاب پرمخاطبی به قلم اچ.پورتر ابوت و ترجمه رؤیا پورآذر و نیما م. اشرفی است که به همت نشر اطراف منتشر شده و در آن مباحثی کاربردی درخصوص روایت، ازجمله تفاوت‌های نان‌فیکشن با سایر گونه‌های ادبی مطرح شده است. در زمینه ترجمه نیز باید به «چگونه جستار بنویسیم» دان شیاخ ترجمه سلما رضوان‌جو در نشر آن‌سو اشاره کرد که نوشتن گام‌به‌گام یک جستار موفق و تأثیرگذار را آموزش داده است.
جوایز؛ کم‌فروغ‌تر از بقیه
تا امروز، جوایز ادبی، کنگره‌ها و جشنواره‌ها نتوانسته‌اند پا به‌پای استقبال مخاطبان از جستار پیش بیایند. به این معنا که تعداد انگشت‌شماری جایزه ادبی هست که جستار را نیز به‌عنوان یک قالب در فرم‌های فراخوان خود به مسابقه گذاشته باشد. تا امروز معتبرترین جایزه جستار در ایران، «جایزه جستار خوانش» است که توسط مدرسه خوانش برگزار می‌شود؛ جایزه‌ای با داوران شناخته‌شده و اسم و رسم‌دار که توانسته توجه جستارنویسان را به‌خود جلب کند. دبیر نخستین «جایزه جستار خوانش» شمیم مستقیمی و موضوع آن «مدرسه» بود.
رسانه‌های مجازی؛ پربازدید و پرمحتوا
نویسندگان و مخاطبان قالب نوظهور جستار، غالبا نوجوانان و جوانان هستند. از اتفاق، این قشر بیشترین مخاطبان فضای مجازی را نیز تشکیل می‌دهند. بنابراین باید نقش سایت‌ها و رسانه‌های مجازی را در افزایش اقبال به جستار بررسی کرد. اکثر نشریات و مؤسساتی که در این گزارش از آنها نام برده شد، سایت‌ها و صفحات اینستاگرامی پروپیمانی دارند که در آنها افزون ارائه نمونه‌های موفق این قالب در ایران و خارج از ایران، مباحث تئوری و آکادمیک جستارنویسی نیز درج شده است. سایت انتشارات اطراف، سایت مجله ناداستان و سایت مؤسسه خوانش از این دسته‌اند. افزون بر اینها سایت ناداستان بهتر از داستان ازجمله رسانه‌هایی است که در پرداختن به ژانر جستار به‌خوبی عمل کرده است. آزاده هاشمیان این سایت را اداره می‌کند و مجموعه‌ای از مطالب آموزشی جستارنویسی و نمونه‌های موفق نان‌فیکشن را در این رسانه اینترنتی گردآوری کرده است.