رادیو مهمان جدید ایرانی‌ها

سینا رحیم‌پور:

همه‌‌چیز تحت تأثیر جنگ جهانی.  ایران در حالی وارد سال جدید شمسی شد که از همان ابتدا اخبار پیشروی متفقین در جنگ به گوش می‌رسید؛ اخباری که تغییر نخست‌وزیر حامی آلمان در ایران و در نهایت بازداشت وی را به دنبال داشت. اما تنها متین‌دفتری به دردسر نیفتاد؛ تیغ بازداشت‌ها به روی محمد مصدق ـ پدرزن وی ـ نیز کشیده شد و او هم به دلیل تحلیل غلط متین‌دفتری مورد غضب شاه قرار گرفت و بازداشت شد.

اما شرح ماجرای بازداشت نخست‌وزیر معزول: ایران در ابتدای جنگ به شکل ناملموس، سیاست نزدیکی به آلمانی‌ها را در پیش گرفت و حتی قراردادهای تجاری خود را با آنها افزایش داد. این تصمیمات به امید پیروزی آلمانی‌ها گرفته شد اما وقتی ورق جنگ برگشت، شاه از این موضوع عصبانی شد و دستور بازداشت نخست‌وزیر را صادر کرد.

در همان ایام، ایران در حوزه اجتماعی نیز شاهد یک رخداد مهم بود. ورود رادیو به‌عنوان ابزاری جدید، باعث افزایش سطح آگاهی و اطلاع مردم شده بود و آنها با ابزاری جدید آشنا شده بودند که چشم‌اندازی از دنیایی تازه را در برابرشان می‌گسترد. 

از دیگر رخداد‌های مهم این سال می‌توان به کشته‌شدن ارباب‌کیخسرو شاهرخ به دلیل غضب رضاشاه و مرگ کمال‌الملک به‌دلیل کهولت سن اشاره کرد. در ادامه، مهم‌ترین رخداد‌های این سال را در ایران و جهان مرور می‌کنیم.


آغاز به‌کار رادیو در ایران

در اواخر سال1303 سنـــگ بـــــنای راه‌اندازی رادیو در ایران گذاشته شد. در این سال 200هزار مترمربع از زمیـــــــن‌هــای قــاجــاری به راه‌اندازی مرکز تلگراف بی‌سیم اختصاص یافت و نخستین دکل موج بلند به ارتفاع 120متر به این منظور، نصب شد که مقدمه راه‌اندازی رادیو بود.

ورود رادیو به ایران را می‌توان انقلابی در مسیر اطلاع‌رسانی دانست. شنیدن اخبار از جعبه جادویی به جای خواندن آنها در روزنامه‌ها و نشریات، اتفاقی مهم بود که مقدماتش در این دوره فراهم آمد. بعد از آن و بعد از ارتقای سیستم رادیویی ایران در سال1319 رادیو به شکل امروزی شروع‌به‌کار کرد و روزانه در سه نوبت به پخش برنامه پرداخت. بعد از این تاریخ علاوه بر جراید، رادیو نیز نقش مهمی در اطلاع‌رسانی عمومی بر عهده گرفت.


تلاش دولت ترکیه  برای مصادره خیام

در طول تاریخ، همواره بیگانگان به میراث فرهنگی ملموس و غیرملموس ایران چشم طمع داشته‌اند. در سال1319 دولت ترکیه سعی کرد که خیام را از آن خود کند. در سند مقابل، گزارش سفارت ایران در آنکارا دیده می‌شود که این موضوع را به مقامات ایرانی اطلاع داده است.  در این گزارش، وزیر امور خارجه با ارسال گزارش سفارت ایران در آنکارا، مبنی بر ترک‌جلوه‌دادن حکیم ‌عمر خیام، اقدام‌ دولت ایران را در راستای روشن‌سازی افکار عمومی و آشنایی آنها با مشاهیر خود، ضروری دانسته تا جلوی چنین رفتارهایی گرفته شود.


اعلام دو وا‍ژه جدید سالنامه و سالنما

این سند، بخشنامه نخست‌وزیری به وزارت دارایی‌است که در آن مصوبه فرهنگستان ایران درباره تصویب دو واژه «سالنامه» (به معنی کتاب‌ها و دفاتر چاپی اداره‌ها در پایان سال و برای ثبت وقایع سالانه) و «سالنما» (به معنی تقویم‌های سالانه برای تطبیق روز و هفته و ماه‌های شمسی و قمری و تاریخ‌های مختلف) ابلاغ شده است.


کاشت درختان مناسب  در یزد

این سند، نامه‌ای از طرف وزیر کشور به شهرداری یزد است که در آن آمده است با توجه به متناسب‌بودن کاشت درختان گل‌ابریشم و بابل در مناطق گرمسیری به علت سبزی دائم و 2بار گل‌دادن در سال و نیاز کم این گونه‌ها به آب، نسبت به کاشت آنها اقدام شود.


دبیرستانی برای آموزش کارمند

این سند، اساسنامه دبیرستان دارایی (شامل 9ماده) است که در 9مهر1319در شورای‌عالی فرهنگ به تصویب رسیده است و در آن آمده که این دبیرستان جهت تربیت کارمندانی برای وزارت دارایی با فراگیری فنون مالی مورد احتیاج این وزارت، تاسیس می‌شود. دوره دبیرستان، سه‌ساله است و مدرک آن توسط وزارت فرهنگ و وزارت دارایی تایید شده و فارغ‌التحصیلان به استخدام وزارت دارایی درمی‌آیند. در ادامه، شرایط داوطلبان، دروس سال‌های اول تا سوم (شامل دروس مشترک و اختصاصی) و ساعات و ضرایب نمره آنها آمده است. دروس اختصاصی در 5 حوزه اقتصادی، بانک، حسابداری، مالیه و گمرک است.


ادامه جنگ‌افروزی‌ها  در دنیا

آتش جنگ جهانی دوم که در سال1318 با نطق هیتلر در مجلس آلمان برافروخته شده بود، یک سال بعد به اوج خود رسید. حمله‌های بی‌محابای دوطرف درگیر در جنگ به یکدیگر، یارکشی آنها از میان کشور‌های کوچک‌تر و اتحاد و اتفاق طرفین در این سال رخ داد.  سربازان آلمانی در ماه‌های ابتدایی سال1319 در خاک کشور‌های دانمارک، نروژ، هلند، بلژیک و لوکزامبورگ، پیشروی و در دریای مانش نیز نیروهای متفقین را محاصره کردند.

با اعلان جنگ ایتالیا به فرانسه، جنگ وارد فاز جدیدی شد. در این میان 2تغییر در دولت‌های ایران و انگلستان رخ داد. در انگلیس، چمبرلن از نخست‌وزیری استعفا کرد تا وینستون چرچیل ـ سیاستمدار کهنه‌کار ـ به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب شود و در ایران با برکناری احمد متین‌دفتری که به اقتضای شرایط ایران در زمان جنگ به نخست‌وزیری برگزیده شده بود، حسنعلی منصور به  نخست‌وزیری رسید. در این سال درگیری‌های جنگ جهانی دوم به خاک آفریقا هم کشیده شد و ایتالیا پس از ورود به قاره آفریقا به سمت مصر پیشروی کرد.

نکته دیگر اینکه طرفین اصلی جنگ سعی داشتند بین کشور‌های کوچک به نفع خود یارکشی کنند و حکام کشور‌های کوچک نیز برای فرار از سقوط، به آنها می‌پیوستند. از سوی دیگر به دلیل حاکم‌بودن شرایط جنگی در دنیا، فرانکلین دلانو روزولت برای بار سوم به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا انتخاب شد و پس از این انتخاب، سنای آمریکا به او اختیار تام داد. حمله‌ها در این سال به شکل هوایی و زمینی در سراسر اروپا شدت گرفت.


گزارش یک روزنامه سوئیسی درباره راه‌آهن تهران ـ تبریز

در این سند، وزارت امور خارجه ترجمه خبر روزنامه گازت دو لوزان چاپ لوزان درباره راه‌آهن تهران ـ تبریز را برای اطلاع به نخست‌وزیری ارسال کرده است. در این خبر که به نقل از خبرگزاری آلمان منتشر شده، آمده است که یک قسمت دیگر از خط‌آهن تهران ـ تبریز به اتمام رسیده است. نویسنده اظهار امیدواری کرده که با کامل‌شدن این خط، راه‌آهن یادشده به خطوط روسیه و ترکیه وصل می‌شود.


افتتاح ساختمان دانشکده حقوق

در 24اسفند1319 ساختمان جدید دانشکده حقوق در کاخ دانشگاه افتتاح شد. در ساختمان جدید چند سالن کنفرانس و اتاق‌های متعددی برای راه‌اندازی کتابخانه‌ای با گنجایش بیش از 30هزار جلد کتاب در نظر گرفته شد. وزیر فرهنگ در مراسم افتتاح این ساختمان طی گزارشی اعلام کرد که زیربنای این ساختمان 3340مترمربع است و ساخت آن به وسیله شرکت سنتاب به صورت مقاطعه انجام گرفته و به وسیله دستگاه حرارت مرکزی گرم می‌شود. در مراسم افتتاح این ساختمان علی‌اکبر دهخدا، رئیس و دکتر شایگان، معاون دانشکده از پیشرفت‌های کشور در حوزه علم، ابراز مسرت کردند.


مرگ مشکوک شاهرخ

آیت‌الله مبارز پشت میکروفن قرار می‌گیرد تا در جایگاه سخنران به ایراد نطق بپردازد. در مجلس همه نگران احوالات کشور هستند. کشور، تازه از قحطی نجات پیدا کرده است. مدرس پشت تریبون درباره یکی از کسانی که در مدت قحطی، کمک بسیاری به مردم کرده سخن می‌گوید؛ درباره شخص کیخسرو شاهرخ؛ «در مجلس ما یک مسلمان هست؛ آن هم ارباب‌کیخسرو است».  ارباب‌کیخسرو شاهرخ در سال1254 در کرمان به دنیا آمد و در دوره‌های مختلف، مسئولیت‌های زیادی ازجمله ریاست مدرسه زرتشتیان کرمان، ریاست انجمن زرتشتیان تهران، ریاست اداره تلفن ایران و مدیریت بنگاه راه‌آهن دولتی ایران به او سپرده شد.

او از سال1288 تا زمان مرگش (سال 1319) به‌عنوان نماینده زرتشتیان ایران در مجلس حضور داشت. شاهرخ، به عنوان بانی کتابخانه مجلس، کاشف محل خاکسپاری فردوسی و بنیانگذار آرامگاه فردوسی در شهر توس شناخته می‌شود. خدمات کیخسرو شاهرخ به کشور در زمان قحطی ایران در سال‌های 1296 تا 1298 بر کسی پوشیده نیست. کمک‌های ارزنده او در سال‌های قحطی و نطق‌های آتشین‌اش در مجلس درباره وضعیت مردم خطاب به اربابان و مزرعه‌داران، بسیار تأثیرگذار بود.

در زمان وی پای کارخانه زیمنس آلمان به ایران باز شد. شاهرخ همچنین نقش مهمی در به‌روزکردن ادوات چاپ در ایران داشت. او در سال1304 به منظور تجهیز چاپخانه مجلس به آلمان سفر کرد و دستگاه‌های مدرن چاپ را به ایران آورد. از نقش کیخسرو شاهرخ در پیشرفت پروژه راه‌آهن ایران نیز نمی‌توان گذشت. اما او در سال‌های پایانی عمرش مورد غضب شاه قرار گرفت.

به گفته مرحوم محمدابراهیم باستانی‌پاریزی ـ مورخ و پژوهشگر بزرگ معاصر ـ ارباب‌کیخسرو در پایان عمر سخت زیر نظر بود و اداره شهربانی چند بار دستور داشت که با وسایلی او را تلف کند ولی موفق نشد. ماجرای غضب شاه نسبت به شاهرخ هم به فعالیت‌های بهرام ـ فرزند کیخسرو ـ در مخالفت با رضاشاه برمی‌گردد. در جریان جنگ جهانی دوم، بهرام شاهرخ، گوینده نامی بخش فارسی رادیو برلین بود و علیه رضاشاه و بریتانیا صحبت می‌کرد.

حملات این رادیو رضاشاه را بسیار عصبانی کرده بود. به گفته پروین شاهرخ ـ کوچک‌ترین دختر کیخسرو ـ ارباب پیش از کشته‌شدن تلاش کرد نامه‌ای به پسرش بنویسد و او را از بدگویی علیه رضاشاه بر حذر بدارد ولی اجازه ارسال این نامه به او داده نشد. در نهایت، کیخسرو شاهرخ در 11تیر1319 به شکلی مرموز کشته شد. درمورد چگونگی مرگ او چند روایت وجود دارد اما معتبرترین روایت را باقر عاقلی ـ مورخ و تاریخ‌دان ـ بیان می‌کند. بنا به گفته عاقلی، ارباب‌کیخسرو در حال عبور از پیاده‌رو خیابان کاخ (فلسطین فعلی) بوده که اتومبیلی وارد پیاده‌رو می‌شود و او را زیر می‌گیرد.


بازداشت دکتر مصدق به‌دلیل گناه داماد

در سال نخست جنگ جهانی دوم احمد متین‌دفتری که توانسته بود با سیاست‌هایش دل رضاشاه را به دست آورد به عنوان نخست‌وزیر ایران انتخاب شد. سیاست او نزدیکی به آلمانی‌ها بود. متین‌دفتری فکر می‌کرد که آلمانی‌ها پیروز نهایی جنگ هستند اما شواهد از نتایج دیگری حکایت می‌کرد. در نهایت سیاست‌های متین‌دفتری نتوانست شاه را راضی کند و رضاشاه علاوه بر برکناری متین‌دفتری، فرمان بازداشت او را نیز صادر کرد. متین‌دفتری فردی از خانواده‌ای صاحب‌نام و شناخته‌شده بود که در تمام طول دوران حکومت قاجار در عرصه سیاست حضور داشتند.

او از خویشان احمد قوام و داماد دکتر محمد مصدق بود. پس از بازداشت متین‌دفتری رضاشاه فرمان دستگیری پدرزن او یعنی دکتر مصدق را نیز صادر کرد. در پنجم تیرماه1319 دکتر مصدق، بازداشت و به زندان شهربانی منتقل شد و چند روز بعد، از این زندان به زندان بیرجند انتقال یافت. مصدق 6‌ماه در بیرجند زندانی بود تا در نهایت با وساطت بزرگان و محمدرضا ـ ولیعهد شاه ـ به تهران و احمدآباد انتقال یافت و در خانه خودش زندانی شد. می‌گویند کسی که محمدرضا پهلوی را وادار به این وساطت کرده دوست سوئیسی او ارنست پرون بوده است.

پرون جایگاهی ویژه نزد ولیعهد داشت و از سوئیس با او به ایران آمده بود. گفته می‌شود دلیل پادرمیانی پرون این بوده که او همان زمان در بیمارستانی با مدیریت پسر دکتر مصدق تحت درمان بوده است و این مسئله باعث شده که او تلاش کند تا مصدق بیش از آن در زندان نماند.


پایان نقاش چیره‌دست

محمد غفاری ملقب به کمال‌الملک یکی از مشهور‌ترین نقاشان ایران در دوران معاصر است که جایگاهی مهم در هنر ایران ـ به‌خصوص اواخر دوران قاجار و اوایل دوره پهلوی ـ دارد. کمال‌الملک در 27مرداد‌ماه سال1319 در 96سالگی درگذشت و کنار مقبره عطار در نیشابور به خاک سپرده شد. او در سال‌های آخر عمر در ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور سکونت داشت.


دو روستا با یک نام در دو منطقه

همنامی شهر‌ها و روستاها در کشورمان در طول تاریخ، باعث بروز مشکلاتی شده است؛ ازجمله چنانکه در تصویر می‌بینید، به دلیل وجود 2روستا به نام «رستاق» در بخش‌های «نی‌ریز» و «داراب»، در محاسبه تعداد دهستان‌های این دو بخش، مشکلاتی ایجاد شده بوده که با توضیحات مندرج در نامه فرمانداری فسا به اداره استانداری هفتم، رفع ابهام صورت گرفته است.


 بازتاب افتتاح یک موزه در رسانه‌های خارجی

در این سند، وزارت امور خارجه ترجمه روزنامه پروگره درخصوص تاسیس موزه در اصفهان را منتشر کرده است. بر اساس متن خبر روزنامه، اداره باستان‌شناسی وزارت فرهنگ ایران، موزه‌ای را در محل کاخ چهل‌ستون اصفهان، به نمایش آثار نفیس صنعتی و قدیمی شهر اختصاص داده است. در ادامه خبر، تاریخچه‌ای از دوران آبادانی اصفهان در زمان شاه‌عباس و ویرانی شهر بعد از حضور افغان‌ها ارائه شده است.