گزارش
پایتخت روی ریل تأمین بودجه پایدار
همشهری دلایل وابستگی شهرداری تهران به درآمدهای ناپایدار و چگونگی ایجاد درآمدهای پایدار را بررسی کرد
زینب زینال‌زاده- خبر‌نگار
شهرداری تهران همواره با مشکل مالی مواجه بوده و در دوره قبل اتخاذ سیاست‌های انضباطی در تراکم‌فروشی که شاهرگ درآمدی شهرداری محسوب می‌شود، قفل بزرگی روی منابع درآمدی این نهاد خدماتی و اجتماعی زد و وضعیت سخت مالی را تشدید کرد. اکنون مدیریت شهری به‌دنبال راهکارهای مناسب و البته نوین برای عبور از سد محدودیت‌های منابع مالی و تقویت درآمدهای پایدار است. پیگیری لایحه درآمد پایدار و هزینه شهرداری‌ها و دهیاری‌ها که سال‌ها در مجلس بلاتکلیف مانده بود، نخستین و مهم‌ترین اقدام شهرداری پایتخت در راستای احیای درآمدهای پایدار است که پس از اصلاح چند ماده قانونی توسط نمایندگان مجلس در خانه ملت تصویب شد و مدیران شهری امیدوارند با تأیید در شورای نگهبان به قانون تبدیل شود.
به‌گفته رئیس کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای مجلس، با این لایحه بخش زیادی از وابستگی شهرداری‌ها ازجمله شهرداری پایتخت به درآمدهای ناپایدار کاهش می‌یابد و منابع درآمدی پایدار و قانونمندی برای شهرداری‌ها ایجاد می‌شود. از سال ۳۴ که قانون شهرداری‌ها و قوانین نوسازی مصوب شد، همواره موضوع درآمدزایی شهرداری‌ها مطرح بود. قبل از انقلاب شهرداری‌ها زیر‌مجموعه مستقیم دولت محسوب می‌شدند و بخشی از درآمدهای دولت به‌حساب شهرداری‌ها واریز می‌شد، اما دهه 70، جهت‌گیری شهرداری‌ها به سمت تحقق درآمدهای مبتنی بر اخذ عوارض شهری سوق داده شد. نخستین‌بار شهرداری تهران موضوع تراکم‌فروشی را مطرح کرد و از این طریق توانست درآمدهای خوبی کسب و پروژه‌های عمرانی زیادی را اجرایی کند.
کارشناسان مسائل شهری معتقدند منابع کسب درآمد برای توزیع عادلانه خدمات شهری معضلی است که مدیریت شهری سال‌هاست با آن دست و پنجه نرم می‌کند و در سال‌های اخیر با افزایش نرخ رشد جمعیت این موضوع به یک چالش تبدیل شده است؛ چالشی که شهرداری‌ها ازجمله شهرداری پایتخت برای برون‌رفت از آن و رسیدن به شهر پایدار (شهری که برنامه‌ریزی‌ها درراستای حفظ و ارتقای رفاه و امنیت و بهبود زندگی شهروندان است.) نیاز به درآمدهای پایدار دارد. صالح جوکار در گفت‌وگو با همشهری ضمن تأیید این موضوع می‌گوید: «شهرداری به‌تنهایی قادر نیست منابع مالی نگهداشت شهر و ارائه خدمات به شهروندان را تأمین کند و از این‌رو به دولت وابستگی دارد. البته این وابستگی در برخی از شهرها کم و در بعضی دیگر زیاد است.
عوارض و فروش تراکم ضابطه‌مند از مهم‌ترین منابع درآمد پایدار شهرداری‌ها محسوب می‌شود که اکثر شهرداری‌ها مانند تهران سال‌های گذشته در تأمین این منابع موفق عمل کرده‌اند.» اما برخی از کارشناسان حوزه شهری باور دارند فروش تراکم در تهران سبب ساخت و سازهای بی‌رویه و تغییر کاربری‌ها شده و آسیب‌هایی مانند افزایش قیمت مسکن، گسترش حاشیه‌نشینی، بالا رفتن تراکم جمعیت، آلودگی‌های زیست‌محیطی، افزایش ترافیک شهری و... را به همراه داشته است. جوکار هم تراکم‌فروشی بی‌ضابطه را نمی‌پذیرد و می‌گوید: «عوارض و فروش تراکم منابع پیش‌بینی شده تأمین درآمدهای پایدار شهرداری‌ها محسوب می‌شوند، اما تأمین منابع درآمد پایدار نباید به‌گونه‌ای پیش برود که به چارچوب‌ها و استانداردهای شهرسازی لطمه بزند یا شهروندان متضرر شوند؛ از این‌رو تصمیمات گرفته شده برای فروش تراکم در شورای‌عالی معماری و شهرسازی و کمیسیون ماده 5(کمیسیون تغییر کاربری‌ها) رصد می‌شود.»
الگوبرداری و مطالعه میدانی
تأمین منابع مالی، موضوع شهرداری‌ها در همه دنیاست و فقط به تهران و کلانشهرهای کشور معطوف نمی‌شود؛ به همین دلیل استفاده از تجارب و الگوبرداری از طرح‌های موفق سایر کشورها در برون‌رفت از مشکلات، می‌تواند راهکار مناسبی باشد، اما جامعه‌شناسان می‌گویند که این الگوبرداری باید با مطالعه و تحقیق و همچنین متناسب‌سازی صورت گیرد. در بیشتر شهرهای بزرگ دنیا مانند برلین، پاریس، سئول و... شهرداری یک دولت محلی است که درآمدهایش از مالیات یا کمک‌های دولت تأمین می‌شود؛ به‌عنوان مثال در برلین سهم کمک دولت به شهرداری 24درصد و در پاریس 17درصد است. در کشور ما تا پیش از سال 62حدود 50درصد اعتبارات شهرداری‌ها توسط دولت تأمین می‌شد که به مرور زمان این سهم کاهش یافت و اکنون به حدود 6درصد رسیده است. به‌گفته عضو فراکسیون شوراها، مدیریت شهری و روستایی مجلس، کاهش سهم دولت سبب اتکای شهرداری‌ها به درآمدهای ناپایدار شده است. کیومرث سرمدی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «اتکا به درآمدهای ناپایدار باعث شده شهرداری‌ها در انجام امور (کارهای عمرانی، فرهنگی و...) محوله‌شان موفق نباشند.»
او علت نبود منابع درآمدهای پایدار در شهرداری‌ها را وجود مدیران ناکارآمد می‌داند و می‌گوید: «معتقدم وجود مدیران توانمند، متخصص، پای کار و انقلابی در تأمین منابع پایدار مؤثر است؛ چراکه با وجود چنین مدیرانی، هم شاهد تثبیت و اصلاح سیستم مدیریتی در نهاد شهرداری‌ها خواهیم بود و هم در ایجاد منابع پایدار برنامه‌ریزی‌های اصولی انجام می‌شود. شهرداری‌ها به‌ویژه مدیریت شهری تهران با چالش منابع درآمدی دست به گریبان هستند و برای دست یافتن به درآمدهای پایدار نیاز به نیروهای توانمند دارند تا با کارهای مطالعاتی و اقدامات زیربنایی، این چالش را به‌طور اساسی و ریشه‌ای برطرف کنند.»
سرمدی با بیان اینکه استفاده از تجارب موفق سایر کشورها می‌تواند به رفع این چالش کمک کند، می‌گوید: «کشورهای مالزی و ژاپن مطالعات میدانی و تحقیقاتی خوبی در بحث منابع درآمدهای پایدار دارند که می‌توان با الگوبرداری و انجام تحقیقات میدانی و متناسب‌سازی با شرایط کلانشهرهایی چون تهران، مشکلات پیش رو را سریع‌تر حل کرد.» این عضو فراکسیون شوراها، مدیریت شهری و روستایی مجلس، پسماند را منبع درآمد پایدار مناسب برای شهرداری تهران می‌داند و عنوان می‌کند: «قطعاً در تهران ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های زیادی وجود دارد که شهرداری با بهره گرفتن از آنها می‌تواند منابع درآمدهای پایدار تأمین کند؛ به‌عنوان مثال جمع‌آوری پسماند که در دنیا هم فرصت است و هم تهدید و خیلی از کشورها با استفاده بهینه از پسماند، آن را به فرصت تبدیل کرده‌اند، اما در کشور ما فقط تهدید محسوب می‌شود؛ چراکه هنوز موفق نشدیم برنامه‌ای برای استفاده بهینه از پسماند ارائه دهیم؛ بنابراین لازم است شهرداری تهران به موضوع پسماند خیلی جدی ورود و با برنامه‌ریزی درست و الگوبرداری دقیق این تهدید را به فرصتی برای تأمین درآمدهای پایدار تبدیل کند.»
ایجاد تحول در منابع و مصارف شهرداری
تامین منابع درآمد پایدار دغدغه مدیریت شهری است و به‌گفته معاون برنامه‌ریزی، توسعه سرمایه انسانی و امور شورا شهرداری تهران، برای دست یافتن به راهکارهای مناسب تامین درآمدهای پایدار تشکیل شده است.
لطف‌الله فروزنده در گفت‌وگو با همشهری، می‌گوید: «مدیریت شهری برای اینکه ثبات داشته باشد، قطعا نیاز به درآمدهای پایدار دارد؛ از این‌رو باید تحولی در بودجه شهرداری به لحاظ مصارف و منابع ایجاد شود. درواقع با منابع پایدار، شهرداری قدرت مانور بیشتری خواهد داشت.» او با بیان اینکه استفاده از تجارب مدیران گذشته و بررسی راهکارها و رفع نواقص در دستور کار مدیریت شهری قرار دارد، می‌گوید: «تیمی تشکیل شده است تا اقدامات انجام شده در تامین منابع پایدار را بررسی و آسیب‌شناسی کند. با نتایج حاصل می‌توان در 3برهه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برنامه‌ریزی کرد و شاهد تحول در تامین منابع شهرداری بود.» فروزنده در پایان تأکید می‌کند: «امیدوارم تا پایان سال بتوانیم از این مطالعات به نتایج خوبی برسیم و با استفاده از ظرفیت‌های موجود و راهکارهای مناسب چالش منابع درآمدی شهرداری تهران را برطرف‌کنیم.»
