توسعه تدریجی و پایدار گردشگری

رحیم یعقوب‌زاده؛ استاد دانشگاه 

مفهوم گردشگری پایدار از دهه80 میلادی به‌طور جدی در محافل بین‌المللی مطرح شد. هدف آن توسعه تدریجی و مستمر گردشگری در هر مقصد با حفظ منابع طبیعی، فرهنگی و اجتماعی است، اما در کشور ما، این مفهوم بیشتر در سطح شعار باقی مانده و در عمل، برنامه‌‌ریزی منسجم و اقدامات اجرایی لازم برای تحقق آن صورت نگرفته است. یکی از مهم‌ترین موانع تحقق تحول پایدار در گردشگری ایران، ضعف مدیریت و نبود تخصص در میان متولیان این حوزه است. با وجود تجربه‌های متعدد از بحران‌‌های منطقه‌ای، تحریم‌ها و شرایط خاص اقتصادی، مسئولان نتوانسته‌‌اند از الگوهای موفق جهانی بهره‌‌برداری کنند. کشورهایی با شرایط مشابه مانند ترکیه و امارات با مدیریت صحیح توانسته‌‌اند مسیر توسعه گردشگری را حفظ کنند، اما در ایران چنین اتفاقی نیفتاده است. در دوران کرونا، بسیاری از مراکز گردشگری کشور تعطیل یا ورشکست شده‌اند، درحالی‌که برخی کشورها با برنامه‌‌ریزی دقیق توانسته‌اند از بحران عبور کنند. این تفاوت نشان‌دهنده نبود آمادگی و ضعف زیرساخت‌های مدیریتی در ایران است. حتی در دوره‌هایی که امید به بهبود شرایط وجود داشت، مانند دوران برجام، رشد گردشگری مقطعی بود و سال بعد با کاهش ۵۰ درصدی گردشگران بین‌المللی مواجه شدیم. هزینه‌های گردشگری در ایران نیز به‌طور غیرمنطقی افزایش یافته‌‌اند. درحالی‌که نرخ ارز ممکن است 5تا 10درصد رشد کند، قیمت خدمات گردشگری مانند هتل‌ها گاهی تا 50یا حتی 100درصد افزایش می‌‌یابد. این روند نه‌تنها گردشگران داخلی را تحت فشار قرار می‌دهد، بلکه مانعی جدی برای جذب گردشگران خارجی است. در برنامه‌های توسعه‌ای کشور، ازجمله برنامه‌های چهارم تا هفتم، توجه نسبی به گردشگری شده، اما این توجه بیشتر در سطح قانونگذاری بوده و در عمل، استفاده از افراد متخصص، انجام مطالعات تطبیقی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های علمی مغفول‌ مانده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر، دانشگاه‌ها توجه ویژه‌‌ای به رشته گردشگری داشته‌اند و فارغ‌التحصیلان متخصصی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تربیت شده‌‌اند. این ظرفیت علمی می‌تواند نقش مؤثری در تحول گردشگری ایفا کند، به شرط آنکه از آن به‌‌درستی استفاده شود. رشد سفرهای داخلی در سال‌های اخیر بیشتر ناشی از تغییر ذائقه مردم و تأثیر فضای مجازی بوده است، نه نتیجه اقدامات سازمان‌های متولی. نقش رسانه‌ها، گروه‌های مردمی و شبکه‌های اجتماعی در توسعه گردشگری بسیار پر‌رنگ‌تر از نقش نهادهای رسمی بوده است. این نشان می‌دهد که تحول پایدار در گردشگری نیازمند بازنگری جدی در ساختار مدیریتی و اولویت‌بخشی در سطح تصمیم‌گیری‌‌های کلان است.‌