چالش‌های حفاظت از یوز ایرانی در خراسان‌جنوبی
اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی برای حفاظت از جمعیت یوزپلنگ ایرانی دربرابر توسعه فراگیر معادن و راه‌سازی، اختیارات قانونی کافی ندارد
محمد بلبلی-خبرنگار
ایران و به‌صورت ویژه استان خراسان‌جنوبی، از آخرین زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی به‌شمار می‌روند و به همین دلیل این گربه‌سان را یوزپلنگ ایرانی نیز می‌گویند، این موجود زیبا اما درحالحاضر وضعیت مناسبی ندارد و به‌صورت جدی درمعرض خطر انقراض قرار گرفته‌است.
در گذشته قلمرو یوز آسیایی بیشتر وسعت این قاره را دربر می‌گرفت، اما درحالحاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرارگرفته است.
این‌درحالی‌است که براساس آخرین داده‌های علمی که در سال ۲۰۱۷ منتشر شده‌است، ایران کم‌تر از ۴۰یوزپلنگ دارد و جمعیت این گونه جانوری در ایران رو به کاهش است. گفته می‌شود وسعت زیستگاه جنوبی یوز در کشورمان بیش‌از 3میلیون هکتار است، اما یوزهای شناسایی شده از انگشتان یک دست هم بیشتر نمی‌شوند.
حال ناخوش یوزها
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان جنوبی دراین باره به خبرنگارهمشهری می‌گوید: با وجود همه تلاش‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده‌است، یوزپلنگ‌ها در حوزه ایران مرکزی و شرق کشور وضعیت چندان مناسبی ندارند و آمار مشاهده این گربه‌سان در دهه 90شمسی نسبت به دهه قبل از آن در شرق کشور و به‌ویژه استان خراسان‌جنوبی به‌شدت کاهش پیدا کرده؛ موضوعی که درسال‌های اخیر به دغدغه‌ای مهم برای فعالان این حوزه و حتی بسیاری از مردم تبدیل شده‌است.
«حسن اکبری» ادامه می‌دهد: اگرچه تغییری در ضریب حفاظتی ایستگاه‌ها رخ نداده و حتی این ضریب درحالحاضر بالاتر نیز رفته، اما با توجه به اینکه یوزپلنگ گستره‌های بزرگی را در قلمرو خود دارد و اصولا موجودی قلمرو‌طلب است، عمدتا از مناطق حفاظت‌شده خارج و وارد مناطق آزاد می‌شود؛ موضوعی که کار حفاظت را با مشکل مواجه می‌کند.
وی با بیان اینکه طی 10سال‌گذشته در خراسان‌جنوبی در زمینه معادن و راه‌سازی اقدام‌های بسیاری انجام شده که مناطق زیست یوزپلنگ و دیگر حیوانات را تحت تأثیر قرار داده‌است، اظهار می‌کند: به‌طورکلی دهه90 شمسی، دهه خوبی در زمینه مشاهده یوزها نبود، به‌ویژه از سال1395 به بعد دیگر یوزهای ماده مشاهده نشدند.
کاهش محسوس جمعیت یوزهای ماده
اکبری می‌افزاید: بیشتر مشاهده‌های 3 سال‌گذشته شامل یوزهای نر تنها بوده‌است که به‌صورت سرگردان در مناطق حفاظت‌شده حضور داشتند. معنی این مساله این نیست که یوز ماده در مناطق حفاظت‌شده استان وجود ندارد، اما موضوع مهم کاهش جدی مشاهده‌هاست.
وی عنوان می‌کند: همچنین باید گفت که در 3 سال اخیر دوربین‌گذاری متمرکز و گسترده‌ای دراین مناطق انجام نشده‌است. در اوایل دهه90شمسی آخرین دوربین‌گذاری‌های اداره حفاظت محیط‌زیست با تعداد زیاد در مناطق حفاظت‌شده انجام شد، اما بعد از آن به‌دلیل محدودیت‌های تأمین اعتبار، دیگر دوربین‌گذاری متمرکز صورت نگرفت.
مشکلات آمارگیری
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی با بیان اینکه با وجود دوربین‌گذاری‌های نقاط شاخص و همینطور مشاهده‌های محیط‌بانان، در خراسان‌جنوبی و حتی مرکز ایران، یوز ماده‌ای رصد نشده‌است، می‌گوید: براساس آخرین آمارها، درحالحاضر 3قلاده یوز نر در محدوده‌های استان رفت و آمد می‌کنند. با توجه به ضریب خطای دید، اگر یوز ماده‌ای نیز وجود داشته باشد، مربوط به خارج از مناطق حفاظت‌شده است.
اکبری بیان می‌کند: برای آمارگیری یوزها تنها به مشاهده‌ها و آمار دوربین‌ها اکتفا نمی‌شود و نمایه‌ها نیز دراین بخش نقش مهمی دارند. ردپا، پسماند شکار، فضولات و... می‌تواند نمایانگر حضور قطعی این گونه در منطقه باشند، اما در سال‌های اخیر مشاهده این نمایه‌ها نیز به‌شدت کاهش پیدا کرده‌است.
وی ادامه می‌دهد: انتظار می‌رفت با تأمین امنیت زیستگاه‌های حفاظت‌شده و همینطور تقویت طعمه‌های یوز دراین مناطق، وضعیت یوزها بهبود پیدا کند، اما اجرای این عوامل سبب بهتر شدن اوضاع یوزپلنگ‌ها نشد، چراکه این گربه‌سان قلمرو گسترده‌ای دارد و کار را برای حفاظت دشوار می‌کند. حتی اگر آب، طعمه و امنیت یوزها برقرار باشد باز براساس رفتار و غریزه خود از منطق حفاظت‌شده خارج می‌شوند.
چالش‌های حفاظت
این مسئول درباره علل بروز این مشکلات اظهار می‌کند: توسعه راه‌ها، گسترش صنایع و معادن و همچنین وجود سگ‌های گله و سوءاستفاده بعضی از شکارچی‌ها درمجموع سبب شده یوزهای خارج از مناطق حفاظت‌شده با خطرهای بسیاری مواجه شوند و درنهایت یوزهای ماده که یا حامله یا دارای توله بودند، آسب‌پذیرتر باشند.
اکبری می‌گوید: پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در دهه80 شمسی تا اواسط دهه90 بسیار خوب اجرا می‌شد، اما بعد از آن این پروژه با جدیت کم‌تری پیگیری شد و بیشتر فرایند تعریف شده ازسوی سازمان حفاظت محیط‌زیست مورد اجرا قرار گرفت.
وی ادامه می‌دهد: سازمان حفاظت محیط‌زیست خارج از محدوده مناطق حفاظت‌شده اختیارات قانونی در مدیریت چرای دام، سگ‌های گله و همچنین توسعه فراگیر معادن و راه‌ها ندارد. این موضوع سبب شد تا اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی نیز نتواند دراین مناطق اقدام ویژه‌ای را برای بقای حیوانات، به‌ویژه یوزها، انجام دهد.
اکبری تصریح می‌کند: اگر تنها به محدوده 2زیستگاه توران و میاندشت اکتفا شود و زیستگاه‌های آزاد خارج از آنها را نتوانیم مدیریت کنیم، ممکن است اتفاقی که در مناطق مرکزی برای یوزها رقم خورده است، در این 2زیستگاه مهم نیز تکرار شود.
ضرورت حضور بخش‌خصوصی
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی با بیان اینکه در حوزه حفاظت موثر از محیط‌زیست یک تفاوت عمده با همه دنیا داریم، اظهار می‌کند: در کشور ما این موضوع به‌صورت دولتی انجام می‌شود و کار حفاظت را دچار مشکلات بسیاری می‌کند، ازجمله اینکه دولت‌ها نگاه‌های مختلفی نسبت به محیط‌زیست دارند و اعتبارات متفاوتی را برای این موضوع در نظر می‌گیرند. ضمن اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست در ایران به‌دلیل کمبود همیشگی اعتبارات، دچار ضعف‌های بسیاری در ساختار شده؛ موضوعی که فعالیت دراین حوزه را سخت‌تر می‌کند.
اکبری ادامه می‌دهد: اگر مانند دیگر کشورها، بخشی از حفاظت به بخش‌خصوصی سپرده شود، بسیاری از مشکلات دراین حوزه رفع می‌شود. باید با همکاری دولت، بخش‌هایی از محیط‌زیست، به‌ویژه در حوزه مناطق آزاد، درآمدزا شوند تا بخش‌خصوصی نیز برای مشارکت در این زمینه ترغیب شود.
وی با بیان اینکه در بیشتر کشورها برای هر هزار تا 3هزارهکتار از اراضی مورد حفاظت، یک محیط بان وجود دارد، درحالی‌که در کشور ما این رقم برای هر محیط بان به بیش‌از 30هزارهکتار می‌رسد، می‌افزاید: سال‌گذشته 180پرونده تخلف صید در استان خراسان‌جنوبی تشکیل شد. از این تعداد حدود 150پرونده به خارج از مناطق حفاظت‌شده مربوط می‌شد که ازطریق گزارش‌های مردمی اطلاع‌رسانی شده بود
اکبری اضافه می‌کند: وضعیت یوزپلنگ‌ها در خراسان‌جنوبی و حتی در کل کشور بسیار نگران‌کننده است و خطر انقراض، این گربه‌سان را به‌شدت تهدید می‌کند، به‌طوری‌که ممکن است در آینده نزدیک، این گونه دیگر در بخش‌های زیادی از کشور، ازجمله خراسان‌جنوبی دیده نشود.
