راز تولید بنگاه ناقص‌الخلقه

محمدحسین شاوردی - روزنامه‌نگار و پژوهشگر اقتصادی

طرح‌های نیمه‌تمام صنعتی به مجموعه جوازهای تاسیس به ثمرننشسته یا تکمیل نشده‌ای اطلاق می‌شود که به‌صورت روزانه برای متقاضیانی در بخش‌های مختلف صادر شده ولی چیزی به تولید کشور اضافه نمی‌کنند. امروز که شما این گزارش را مطالعه می‌کنید، دقیقا 79هزار و 80طرح نیمه‌تمام صنعتی در کشور وجود دارد که برای راه‌اندازی آنها سرمایه‌ای بالغ بر یک‌ونیم‌میلیون میلیارد تومان نیاز داریم. این عدد با یک ضرب و جمع ساده خبر از 53میلیارد دلار طرح صنعتی می‌دهد که از سوی فعالان اقتصادی تهیه و تدارک دیده شده اما در یکی از مراحل ساخت و تجهیز بنگاه، متوقف شده است. یکی از مهم‌ترین دلایل وقوع این وضعیت، غیراقتصادی شدن طرح‌ها پس از یک دوره زمانی است. با این حال فقدان چشم‌انداز اقتصادی مشخص در کشور که طی 20سال اخیر از ناحیه فشار سیاسی- امنیتی حاد به تورم، تحریم و دولت‌گرایی ختم شده، دلیل مهمی است که در عدم‌تکمیل طرح‌های صنعتی و خلق نوزادان ناقص‌الخلقه در صنعت، کاملا نقش‌آفرین است.
دقت در ابعاد مختلف طرح‌های نیمه‌تمام صنعتی نیازمند رجوع به آمار رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت است. طرح‌های نیمه‌تمام آینه تمام‌نمای فضای کسب‌وکار کشور است. این طرح‌ها عمدتا ایده‌های متنوعی برای تولید هستند، در همه سالیان گذشته (دست‌کم از سال 1380تا‌کنون) در بخش صنعت کلید زده شده و مجوز دریافت کرده‌اند، اما به سرانجام نرسیده‌اند. گزارش وزارت صمت نشان می‌دهد طرح‌های نیمه‌تمام در دامنه متنوعی، بین صفر تا 99درصد پیشرفت فیزیکی داشته و در 32رشته -فعالیت مختلف صنعتی پخش شده‌اند. پیش‌بینی وزارت صمت در آخرین سند رسمی تفصیلی آمارهای منتخب صنعتی این است که درصورت تکمیل همه این پروژه‌های صنعتی، اشتغالی بالغ بر 2 میلیون و 202هزار و 349نفر ایجاد می‌شود که رقم قابل‌تاملی است. بررسی دقیق‌تر این سند که ریز جزئیات تولید و تجارت کشور در 4ماه ابتدایی سال1400 نیز در آن نمایه شده، تأکید دارد بیش از 66هزار عدد از این واحدهای صنعتی را بنگاه‌های کوچک و متوسطی تشکیل می‌دهند که بین یک تا 100نفر کارکن دارند. به این ترتیب می‌توان اعلام کرد بیش از 83درصد مجوزهای تاسیس برای واحدهایSME صادر می‌شود اما این واحدها امکان تاسیس پیدا نمی‌کنند. موضوعی که ریشه‌یابی آن احتمالا پرده از رازهای بسیاری برمی‌دارد که در فضای تولید کشور دیده نمی‌شوند.
 نکته جالب دیگری که از مجرای این سند می‌توان به آن پی برد وضعیت پیشرفت فیزیکی این بنگاه‌هاست که تعجب‌برانگیز است. بیش از 75درصد کل مجوزهای تاسیس صادر شده برای متقاضیان تاسیس بنگاه‌های تولیدی اعم از SME یا مجتمع‌های بزرگ صنعتی در همان مرحله نخست تاسیس متوقف شده و تا کمتر از 20درصد قادر به پیشرفت در احداث بنا یا توسعه بنگاه می‌شوند. از آن سو، همین آمار تأیید می‌کند کمتر از 10درصد دارندگان مجوزهای تاسیس اعطا شده توانسته‌اند بنگاه خود را به مرحله پیشرفت فیزیکی 80تا 99درصد برسانند. از این منظر بخش صنعت فعلا و در بازه کوتاه‌مدت قادر است تنها با تکمیل 3672بنگاه صنعتی که 46هزار میلیارد تومان هزینه سرمایه‌گذاری آنهاست، حدود 162هزار شغل جدید خلق کند. این عدد حتی با احتساب بنگاه‌هایی که بین 60تا 80درصد پیشرفت فیزیکی دارند و تعدادشان به ورای 9500واحد می‌رسد، بازهم رقم بزرگی نیست و خبر از فضای کسب‌وکار به‌شدت سختی برای فعالان اقتصادی می‌دهد.
بدترین وضعیت را از منظر تعداد طرح‌های ناقص یا تکمیل نشده صنعتی، صنایعی نظیر «سایر محصولات کانی‌های غیرفلزی»، «غذا و آشامیدنی» و «ساخت مواد و محصولات شیمیایی» دارند که به‌ترتیب تعداد بنگاه نیمه‌تمام در پرونده آنها به ثبت رسیده است. این سه صنعت که پرمتقاضی‌ترین صنایع کشور در زمینه دریافت مجوز تاسیس طی یک دهه اخیر بوده‌اند، به‌ترتیب 11206، 8259 و 7759طرح نیمه‌تمام دارند.
بررسی وضعیت صنایع مختلف از آینه این گزارش نشان می‌دهدکه یزد با 6385واحد صنعتی در دست تکمیل بالاترین میزان واحدهای ناتمام تولیدی را در کشور دارد و سپس خراسان‌رضوی و اصفهان با 5246و 5000واحد در رده بعدی قرار دارند. اشتغالی که در نتیجه تکمیل این طرح‌ها در سه استان مذکور ایجاد می‌شود به‌ترتیب معادل 171هزار و 576نفر برای یزد، 159هزار و 335نفر برای خراسان‌رضوی و 159هزار و 538نفر برای اصفهان است.
در بین استان‌های با کمترین تعداد بنگاه‌های صنعتی در دست تکمیل هم، جنوب کرمان با 492طرح، ایلام با 502طرح و کهگیلویه و بویراحمد با 574طرح بدترین وضعیت را دارند و شواهد موجود از نبود انگیزه سرمایه‌گذاری در این استان‌ها حکایت دارد. اشتغال ناشی از تکمیل این طرح‌ها به‌ترتیب برای سه استان مذکور معادل 11هزار و 608نفر، 16هزار و 43نفر و 15هزار و 331نفر است. در بین مناطق آزاد و ویژه اقتصادی هم منطقه آزاد ارس با 222طرح تکمیل نشده، بیشترین مجوز تاسیس معطل مانده را به‌خود اختصاص داده است.