نیمه‌تمام‌های کلیدی

سمیرا رحیمی - روزنامه‌نگار

آمارهای متنوعی از طرح‌های عمرانی نیمه‌تمام در کشور وجود دارد. مقایسه این آمارها اما کلیتی شفاف را آشکار می‌کند: طرح‌های نیمه‌تمام عمرانی سال‌های طولانی است که نیمه‌تمام مانده‌اند و طی زمان تعداد آنها افزایش هم داشته است. براساس گزارش‌های سازمان مدیریت برنامه‌ریزی کشور، تا پایان سال1392و اوایل سال1393حدود 80هزار پروژه عمرانی نیمه‌تمام در کشور وجود داشته است که با بودجه عمرانی مصوب سال1394 تکمیل این پروژه‌ها به 10سال زمان و 700هزار میلیارد تومان بودجه نیاز داشته است. درحالی‌که اعتبارات مصوب عمرانی در این سال 41.3هزار میلیارد و اعتبار پرداخت شده 23.8هزار میلیارد تومان بوده است. 8سال بعد در ابتدای سال 1400علی کریمی‌فیروزجایی، عضو هیأت‌رئیسه مجلس تعداد پروژه‌های نیمه‌تمام در کشور را بیش از 87هزار مورد اعلام کرد و گفت تکمیل این پروژه‌ها به حدود 800هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد درحالی‌که مجموع اعتباراتی که سالانه برای این بخش درنظر گرفته می‌شود حدود 70تا 80هزار میلیارد تومان است. به‌گفته او از میان این پروژه‌ها 80هزار مورد استانی و مابقی آنها پروژه‌های عمرانی ملی محسوب می‌شوند.
نیمه‌تمام ماندن پروژه‌ها و طرح‌های عمرانی به دلایل مختلفی رخ می‌دهند، ازجمله درنظر نگرفتن ظرفیت‌های موجود در کشور برای آغاز یک طرح، نبود توجیه کارشناسی و اقتصادی، آغاز طرح‌ها بدون مطالعه و تحت‌فشار و با اصرار مقامات محلی یا افراد ذی‌نفع، ایجاد تغییر در اولویت‌بندی اجرای طرح‌ها و مهم‌تر از تمامی موارد دیگر، کسری بودجه دولت و مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌های اقتصادی در سال‌های اخیر. این موانع با کند‌کردن و در نهایت توقف اجرای طرح‌ها می‌توانند هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی را برای کشور به‌دنبال داشته باشند. طولانی شدن روند تکمیل پروژه‌ها منجر به فرسایش روند پیشرفت طرح‌ها و در نهایت توقف روند تکمیل آنها خواهد شد و این به معنی از بین رفتن سرمایه‌ها و منابع ملی است.
طرح‌های عمرانی نیمه‌تمام در کشور بی‌شمارند و هریک تحت‌نظارت سازمان و نهادی خاص قرار دارند؛ برای مثال یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه نیمه‌تمام در آذربایجان‌شرقی پروژه متروی تبریز است که بیش از 31سال از زمان آغاز آن می‌گذرد، پس از 25سال نخستین ایستگاه‌های آن به بهره‌برداری رسیدند و امروز پس از گذشت 31سال این طرح هنوز تکمیل نشده است. تکمیل خطوط مترو علاوه بر تبریز در دیگر شهرهای بزرگ کشور مانند کرج، اهواز، قم، شیراز و اصفهان هم از مهم‌ترین طرح‌های نیمه‌کاره عمرانی به شمار می‌رود.
از دیگر طرح‌های مهم عمرانی که در حوزه شهری نیمه‌تمام مانده‌اند می‌توان به طرح احداث بزرگراه شهید قاسم سلیمانی در شهر شیراز اشاره کرد که ساخت آن از سال90 آغاز شده است و پس از احداث قطار شهری، دومین طرح نیمه‌کاره مهم استان به شمارمی‌رود. سد هراز هم طی 3دهه گذشته به یکی از شناخته‌شده‌ترین طرح‌های نیمه‌کاره کشور تبدیل شده است. بیش از 3دهه از مطرح شدن این طرح و بیش از یک‌دهه از افتتاح پروژه ساخت آن می‌گذرد اما روند تکمیل آن به‌گفته مقامات استانی هنوز به نیمه راه هم نرسیده است. گفته می‌شود با احداث این سد مشکل کم‌آبی 100هزار هکتار زمین کشاورزی پایین‌دست در شهرستان‌های آمل، بابل، محمود‌آباد، فریدونکنار و بابلسر رفع شده و همچنین آب شرب مورد‌نیاز بیش از یک میلیون نفر از ساکنان این مناطق تامین خواهد شد. پروژه اسکله صیادی بندر آبادان نمونه دیگری است که ساخت آن از سال1390 آغاز شده اما پس از گذشت 9سال و تخصیص حدود نیمی از اعتبار مصوب، ساخت آن تنها 30درصد پیشرفت داشته است. پروژه‌های نیمه‌تمام مسکن مهر و مسکن ملی همچنان در حال اجراست و در سال‌های اخیر به‌دلیل نوسانات قیمت مصالح با موانع زیادی مواجه شده‌اند و همچنین پروژه آزاد‌راه تهران شمال را هم نباید به فراموشی سپرد.
ورود بخش‌خصوصی به پروژه‌های عمرانی در تمامی کشورهای جهان یکی از بهترین راهکارهای موجود برای سرعت بخشیدن به تکمیل طرح‌های جدید و قدیمی نیمه‌تمام است؛ روندی که سال‌هاست در کشور موضوعیت پیدا کرده اما در عمل پیشرفت چندانی در فرایند تکمیل پرو‌ژه‌های نیمه‌تمام ایجاد نکرده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش سال گذشته خود «ناکارآمدی ناظر به مراحل پیدایش طرح‌های عمرانی» را یکی از مسائل مهم حوزه طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای معرفی کرده است که باعث شده طرح‌های عمرانی «جولانگاه درگیری ذی‌نفعان برای جذب منابع عمومی به سمت طرح‌های حوزه نفوذ خود» شوند. براساس این گزارش همین روند باعث ایجاد توده‌ای از طرح‌های عمرانی ناکارآمد، غیرارزش‌آفرین و غیربهره‌ور در کشور شده است که تکمیل آنها به دست‌کم 600هزار میلیارد سرمایه نیاز دارد. براساس این گزارش 60درصد از این طرح‌ها در زمان‌بندی اصلی خود به پایان نرسیده‌اند و این تأخیر نشان‌دهنده ناکارآمدی در مطرح ساختن طرح‌ها و عدم‌تناسب میان طرح‌ها و منابع تخصیص‌یافته است. مرکز پژوهش‌های مجلس افزایش نظارت در تمامی حوزه‌های مرتبط بر تعریف، تأیید و اجرای طرح‌های عمرانی و همچنین نظارت بر عملکرد دولت در واگذاری و مشارکت با بخش‌خصوصی را ازجمله راهکارهای موجود برای بهبود این وضعیت نابه‌سامان عمرانی در کشور معرفی کرده است. تصویب پیشنهاد استفاده از طرح «مشارکت عمومی- خصوصی» در مجلس شورای اسلامی در سال1399 به‌منظور تامین منابع مالی پروژه‌های نیمه‌تمام توسط بخش‌خصوصی از دیگر قدم‌هایی است که در مسیر رفع این معضل برداشته شده است.