خوب، عالی، درخشان

علیرضا محمودی- روزنامه‌نگار

اینکه چرا در میان همه فیلم‌های کلاسیک تاریخ سینما که در سال1941 ساخته شده‌اند، برای نخستین فیلم جان هیوستن در مقام کارگردان، جشن تولد هشتادسالگی گرفت، به سه‌راهی است که در این فیلم با هم متقاطع می‌شود.
ادبیات جنایی: ادبیات جنایی آمریکا در میان دو جنگ با آفرینش زیر ژانر داستان‌های کارآگاهی خشن نقش عمده‌ای در عبور داستان‌های جنایی از خلق موقعیت‌های معمایی- جنایی به موقعیت‌های انسانی - جنایی داشت. موقعیت اجتماعی و اقتصادی همچون بحران بزرگ اقتصادی آمریکا در دهه30، مجلات ادبی مانند نقاب سیاه که داستان جنایی منتشر می‌کردند و نویسندگانی با مسلک چپ که نگرش عمیق‌تری از نویسندگان چپ‌زده اروپایی به گرفتاری انسانی در ساختارهای نظام سرمایه‌داری داشتند، زمینه برای بروز آثاری چون شاهین مالت را فراهم کرد. دشیل همت یکی از متعالی‌ترین شمایل‌های نویسندگان داستان‌های کارآگاهی خشن و شاهین مالت یکی از بهترین نمونه‌ها برای نفوذ به دنیای این داستان‌هاست.
سینمای جنایی: الگوهای سینمای جنایی در سینمای کلاسیک هالیوود بارها محک خورده است. داستان بلند شاهین مالت دوبار قبل از آنکه به‌دست جان هیوستن برسد، ساخته شده بود. روندی که این سه اقتباس از سال 1931 تا سال 1941 طی می‌کنند، نوعی تاریخ کوچک تحول اقتباس از داستان‌های جنایی در سینمای کلاسیک آمریکاست. شاهین مالت دروازه عبور سینمای جنایی کلاسیک هالیوود به سیاه‌تر‌شدن، تلخ‌ترشدن و اگزیستانسیالیسمی‌شدن است. پرتاب به جهانی که جنایت در آن معمایی برای یافتن قاتل نیست، بلکه روزنه‌ای برای شکستن پوسته سخت انسان مدرن است.
نوآر: دیگر امروز کسی نیست که شاهین مالت را سرآغاز فیلم نوآر بداند. فیلم‌های دیگری که لحن و طعم نوآری دارند، پیش از نخستین فیلم جان هیوستن در هالیوود و اروپا ساخته شده‌اند. نمونه شاخص آن «شبی در چهارراه» ساخته ژان رنوار که در 10سال زودتر از شاهین مالت ساخته شده. اما مسئله اول‌نبودن، از جایگاه مهم ساخته هیوستن در شکل‌گیری پرمناقشه‌ترین عبارت مطالعات سینمایی نکاسته است. عبارتی فرانسوی که برای توضیح یک پدیده آمریکایی به‌کار رفت. در تاریخ فیلم نوآر شاهین مالت همچنان اهیمت خود را حفظ کرده است.
پس اگر برای هشتادسالگی شاهین مالت می‌نویسیم، برای آن است که به سه پدیده مهم ادبیات جنایی، داستان‌های کارآگاهی خشن و فیلم‌های نوآر در یکی از اوج‌های خود بپردازیم. رمانی که سه‌بار در ایران ترجمه شده؛ پاورقی کتاب هفته با عنوان شاهین سیاه با ترجمه ضمیر (عبدالله توکل) در میانه دهه40، در سال 77 با ترجمه حسن زیادلو و دهه 90 با ترجمه پرویز نصیری. با پخش‌های فراوان تلویزیونی در دهه60 شاهین مالت به یکی از فیلم‌های محبوب نویسندگانی تبدیل شد که اکنون میانسالی را تجربه می‌کنند.
هشتادسالگی این فیلم- پدیده ادبیات و سینمای جنایی را به فال نیک می‌گیریم تا درباره آن بنویسیم، که این کار ماست.