ثبت جهانی قنات قاسم‌آباد، قربانی الحاق
پروژه مطالعات ثبت جهانی قنات تاریخی قاسم‌آباد با ۷۰ درصد پیشرفت مطالعاتی تعطیل شده است
فاطمه کاظمی-خبرنگار
در شرایطی که یکی از دغدغه‌های اساسی در کشور ما افزایش بی‌رویه مهاجرت از روستا به شهر، حاشیه‌نشینی و معضلات شهری و اجتماعی است و مدیران بر برنامه‌ریزی و ارائه مشوق‌هایی برای بازگشت روستاییان متمرکز هستند 3روستای قاسم‌آباد، حسن‌آباد و علی‌آباد به شهر ملحق شدند. با این تصمیم، روستای تاریخی قاسم‌آباد بیش از همه آسیب دید، زیرا روند ثبت جهانی تاریخی این روستا نیمه‌کاره ماند و هیچ‌کس پیگیر آن نیست. این قنات، عریض‌ترین قنات شناسایی شده در ایران است و پژوهشگرانی که آن را دیده‌اند به منحصر بر فرد بودن آن تاکید کرده‌اند. قرار بود در محل این قنات، نخستین قنات‌موزه کشور راه‌اندازی شود که بی‌نتیجه ماند.
تاریخ بلند قنات
دکتر «پرویز اذکائی» تاریخ‌نگار و پژوهشگر همدانی که در کتاب همدان‌نامه از ایجاد همدان نو در منطقه قاسم‌آباد سخن گفته با اشاره به تاریخ منطقه می‌گوید: قدیمی‌ترین منبعی که در آن نام قاسم‌آباد ذکر شده، کتاب «راحة‌الصدور» راوندی است که در حدود سال600 تألیف شد. بین سال‌های 590 تا 617 که مغول‌ها به همدان حمله کردند، دوره ممالیک بوده که اتابکان یا خود پادشاهان سلجوقی بوده‌اند. در آن کتاب، خبر مهمی آمده و آن این است که سلطان تکش خوارزمشاه در سال592 همدان را فتح می‌کند و کوشکی در قاسم‌آباد همدان می‌سازد و مدتی در آن اقامت می‌کند.
اذکائی در ادامه سخنانش با اشاره به ردپای قاسم‌آباد در آثار تاریخی می‌گوید: این‌که حاکم قاسم‌آباد را برای ساخت قصر انتخاب کرده یعنی قاسم‌آباد، مکانی سرشار از آب و آبادانی بود. دومین باری که قاسم‌آباد در کتب تاریخی مطرح می‌شود، این است که پس از این‌که مغول‌ها در سال617 تا 618 همدان را تخریب می‌کنند و می‌سوزانند، تعداد اندکی که از مردم همدان باقی مانده بودند به قاسم‌آباد پناهنده می‌شوند و اطراف همان کوشک خوارزمشاه گرد هم می‌آیند. بر این اساس در قاسم‌آباد شهرکی به نام همدان نو درست می‌شود. همدان نو 350سال برقرار بوده که شامل دوره ایلخانی هم می‌شود.
قاسم‌آباد علاوه بر دوره اسلامی در دوره معاصر نیز رونق داشته و علاوه بر باغ‌های منطقه عباس‌آباد یکی از تفرج‌گاه‌های همدان قدیم بوده است. اذکائی با اشاره به گذشته قاسم‌آباد می‌گوید: خبر متأخر دیگر نیز حدود 100سال پیش که دوفوسه فرانسوی به همراه هیات دومورگان به همدان آمد و کاوش کرد، بیان شد مبنی بر این‌که هر وجب همدان را که پا بگذارید بر یک اثر تاریخی پا گذاشته‌اید. آن‌ها به حکومت وقت که مظفرالدین شاه بود، پیشنهاد دادند برای این‌که همدان را کاوش کنند، در قاسم‌آباد شهری فراخور جمعیت همدان بسازند و همدان را خالی از سکنه کنند. حتی نقشه این شهر را نیز کشیده بودند، اما مظفرالدین‌شاه، نپذیرفت.
از دیرباز افسانه‌ای در میان مردم همدان رایج بوده است که از زیر گنبد علویان راهی به مکه وجود دارد و پس از کشف قنات قاسم‌آباد مشخص شد که مادر چاه قاسم‌آباد به دبیرستان علویان در نزدیکی تپه هگمتانه می‌رسد. اذکائی درباره ارتباط این دو می‌گوید: در سال617 که مغول‌ها این‌جا را فتح کردند، مردم همدان با کوشش فراوان بسیار مقاومت کردند و فقیهی به نام ابن حمام رهبری آن‌ها را بر عهده داشت و مردم همدان با رهبری او، حماسه‌آمیز مقاومت کردند. علویان همدان که به آن‌ها علاءالدوله‌ها نیز می‌گفتند، در آن زمان رئیس شهر بودند، در آن‌جا نوشته است که کسی از بزرگان شهر یعنی علویان همدان در مبارزه با مغول‌ها با مردم، همکاری و همراهی نکرد مگر ابن حمام، زیرا اشراف شهر، از طریق راه‌های زیرزمینی و قنات‌های اطراف، از شهر همدان خارج شده و آن را ترک کرده بودند. من این مطلب را در کتاب فرمانروایان گمنام آورده‌ام. این که بیان شده راه زیرزمینی گنبد علویان به مکه می‌رسد در واقع یک افسانه است و به نظر می‌رسد به همان راه پنهانی خروج از شهر اشاره دارد که ممکن است همین قنات بوده باشد.
تنفس‌گاه مهم همدان
دهیار وقت روستای قاسم‌آباد در گفت‌وگو با همشهری ضمن اشاره به این‌که روستای قاسم آباد از توابع بخش مرکزی همدان در همدان است، توضیح می‌دهد: این روستا در دهستان هگمتانه واقع شده و با ۳اثر تاریخی فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور و ۴اثر ناملموس فرهنگی واجد ارزش یکی از روستاهای اصیل و تاریخی همدان به شمار می‌رود. این روستا با ۴۰۰هکتار جنگل دست‌کاشت که از قنات بزرگ قاسم‌آباد مشروب می‌شوند یکی از مهم‌ترین تنفس‌گاه‌های شهر همدان به شمار می‌رود.
قربانی یک تصمیم خودخواهانه
«محمدهاشم پاکیزه» با بیان این‌که بی‌توجهی مدیران استان به هویت فرهنگی، اجتماعی و همچنین آثار تاریخی، طبیعی و میراث ناملموس ارزشمند در این روستا باعث شد در سال ۱۳۹۸ بحث الحاق این روستا به شهر همدان کلید بخورد، تشریح می‌کند: آن زمان مدیران استان به بهانه مقابله با حاشیه‌نشینی و جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و با هدف کلان‌شهرشدن همدان موضوع الحاق این روستا و چند روستای دیگر را پیش کشیدند، اما بعد از ورود شهرداری به روستا و سایر روستاهای الحاقی شاهد تشدید ساخت‌وسازهای غیرمجاز و گسترش حاشیه‌نشینی هستیم.
عاقبت ثبت جهانی
وی که در زمان مسئولیت خود ثبت جهانی قنات تاریخی این روستا را پیگیری می‌کرد، درباره تاثیر الحاق این روستا به شهر بر روند ثبت قنات قاسم‌آباد در فهرست آثار جهانی یونسکو می‌گوید: این قنات پس از ۵سال پژوهش و عملیات مرمت و لایروبی توسط دهیاری قاسم‌آباد ۱۹ اسفند ۱۳۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. پس از آن بلافاصله مطالعات ثبت جهانی این اثر و همچنین مطالعات مجموعه گردشگری قنات موزه قاسم‌آباد (به عنوان اولین قنات موزه کشور) را در دستور کار دهیاری قرار دادیم.
پاکیزه ادامه می‌دهد: موضوع ساخت موزه داخل قنات به عنوان یک طرح نوآورانه مطرح و در 2جشنواره ملی در سال ۱۳۹۸ به عنوان طرح برتر معرفی شد. بعد از آن انتظار می‌رفت این پروژه همانطور که در کشور مطرح شده، نظر مسئولان استان را هم جلب کند، اما این پروژه هیچ وقت مورد توجه مسئولان استان قرار نگرفت.
وی می‌افزاید: بعد از ورود شهرداری به روستا نگرانی خود را نسبت به توقف فرآیند ثبت جهانی قنات قاسم‌آباد به فرماندار وقت اعلام کردیم و وی در پاسخ گفت ثبت جهانی قنات قاسم‌آباد دغدغه ما نیز هست و به طور جدی به این مساله ورود پیدا خواهیم کرد. اما بعد از این‌که موقعیت شهرداری در روستا تثبیت شد، فرماندار اعلام کرد موضوع ثبت جهانی به حوزه فرمانداری ارتباطی ندارد و موضوع را از میراث فرهنگی پیگیری کنید.
دهیار وقت روستای قاسم‌آباد تأکید می‌کند: حدود 2سال است که از ورود شهرداری به روستا می‌گذرد و پروژه قنات موزه به علت نداشتن متولی کاملا منحل شده است. پروژه مطالعات ثبت جهانی هم تعطیل شده و هیچ کس پاسخگوی این بی‌برنامگی نیست.
