زندگی در قم با طعم خاک

روح‌الله کریمی-خبرنگار

«روزانه 500تن گرد و غبار روی قم می‌نشیند» 10سال پیش که مدیرکل وقت اداره منابع‌طبیعی استان نتیجه مطالعات انجام شده درباره ریزگردها را با این جمله کوتاه اعلام کرد، نه هیچ‌کسی این هشدار را جدی گرفت و نه مسئولان و مردم باور می‌کردند. این روزها اما رانندگانی که چند ساعت خودروی خود را در محیط باز پارک می‌کنند، بیش از دیگران حجم ریزگردهایی که روی قم می‌نشیند را درک می‌کنند ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا چندین روز پیاپی، ناسالم‌بودن هوای قم را هشدار می‌دهند؛ بیابان تا چند کیلومتری قم پیش‌روی کرده و به‌نظر می‌رسد اراده جدی برای مهار لشکر شن‌های روان وجود ندارد و این موضوع هنوز چندان که باید ازسوی مسئولان مربوط جدی گرفته نشده‌است.

تهدیدی برای سلامتی قمی‌ها
ریزگردها مهمان ناخوانده ریه‌های مردم شهر شده و هر روز بر تعداد بیماران ریوی که به مراکز درمانی و مطب پزشکان مراجعه می‌کنند، افزوده می‌شود. دیگر با اطمینان می‌توانیم بگوییم هر نفسی که فرو می‌رود «مضر حیات» است. دکتر «ابوالفضل مظفری»، فوق‌تخصص ریه با تأیید این خبر به خبرنگارهمشهری می‌گوید که در سال‌های اخیر بیماری‌های ناشی از آلاینده‌های زیست محیطی ازجمله آسم، آلرژی و برونشیت افزایش قابل‌توجهی دارد و آلودگی هوا سلامتی مردم قم را تهدید می‌کند. در استان قم تا چند سال پیش آلودگی هوا به‌ندرت اتفاق می‌افتاد، اما در چند سال اخیر حتی در فصل زمستان هم آلودگی هوا برای مردم این استان آزاردهنده است. درحال‌حاضر کانون‌های گرد و غبار دراین استان فعال شده و دیگر نمی‌توان انگشت اتهام آلودگی هوا را به سمت کانون‌های خارجی نشانه گرفت.

افزایش روزهای ناسالم
گزارشی که مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم به خبرنگارهمشهری می‌دهد، حکایت از افزایش روزهای ناسالم و خطرناک دارد. «سیدرضا موسوی‌مشکینی» دراین زمینه می‌گوید: براساس اطلاعات دریافت شده از ایستگاه‌های سنجش دائم آلودگی هوا، امسال تا 22شهریورماه فقط 20روز از 177روز، هوای قم «پاک» بوده‌است در صورتی که در مدت مشابه سال‌گذشته، این میزان 34روز بود.  وی می‌افزاید: دراین‌‌مدت تعداد روزهای «قابل‌قبول» هم از 122روز به 112 روز کاهش و روزهای «ناسالم برای گروه‌های حساس» از 16روز به 27روز افزایش یافته‌است. تعداد روزهای «ناسالم» هم افزایش 3برابری را نشان می‌دهد و از 5روز به 14روز افزایش یافت. سال‌گذشته تعداد روزهای «بسیار ناسالم» و «خطرناک» صفر بود، اما درسال‌جاری 2روز «بسیار ناسالم» و 2روز «خطرناک» داشته‌ایم. موسوی‌مشکینی ادامه می‌د‌هد: درمجموع تعداد روزهای «ناسالم برای گروه‌های خطرناک»، «ناسالم»، «بسیار ناسالم» و «خطرناک» در 177روز نخست سال‌گذشته، از 21 روز به 45روز در سال‌جاری رسیده‌است. وی عنوان می‌کند: این آمار زنگ‌خطر بحران زیست محیطی را برای قم به صدا درآورده است. بنابراین برای وضعیت زیست‌محیطی این کلانشهر مهم و تأثیرگذار در حوزه‌های مختلف باید تدابیر مناسبی داشته باشیم تا به‌صورت دائم درگیر آلودگی هوا نباشد.

بیابان‌های مستعد گردوغبار
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم درباره منابع مهم ایجاد گرد و غبار در استان قم نیز می‌گوید: قطع حقابه‌های کشاورزی و زیست محیطی استان قم، کاهش شدید نزولات آسمانی، خشکسالی مستمر، برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی، فرسایش خاک و پیش‌روی آب‌های فراشور و ازبین رفتن پوشش گیاهی در دشت مسیله، کوه نمک و منطقه حسین‌آباد میش مست سبب شده برخی روستاهای این منطقه به‌دلیل پیش‌روی شن‌های روان، خالی از سکنه شوند. موسوی‌مشکینی کانون‌های گرد و غبار استان را بیش‌از 105هزارهکتار از اراضی ناپایدار بیابانی اعلام می‌کند و می‌افزاید: در دهه‌های گذشته این مناطق دارای مزارع آباد و به «انبار غله ایران» معروف بود، اما در نبود آب و قطع حقابه‌های تاریخی، شرعی و قانونی کشاورزان به‌حال خود رها شده‌اند و اکنون سرزمین فراموش شده مسیله و دیگر مناطق خشک و بایر قم، در حال زایش بیش‌از 400هزارهکتار بیابان مستعد القای ریزگردها هستند. وی چالش‌های منابع تولید ریزگرد را به ترتیب اهمیت شامل تخصیص نیافتن حقابه‌های زیست محیطی و ساخت سدهای بالادستی، خشکسالی هیدرولوژی، هواشناسی و تغییر اقلیم، شدت تبخیر بالای دشت (بیش از 3هزار میلیمتر در سال)، تخریب پوشش گیاهی و درختچه‌های کویری، تشدید فرایند بیابان‌زایی و استقرار و جانمایی نامناسب واحدهای صنعتی و معدنی می‌داند و تأکید می‌کند: درصورتی که به وضعیت موجود زیست محیطی بی‌توجهی شود، پدیده گردوغبار با شدت بیشتری در آینده نزدیک مهم‌ترین کانون جمعیتی کشور را متأثر خواهد کرد. این مناطق جمعیتی شامل استان‌ها و شهرهای تهران، قم، البرز، کاشان، سمنان و گرمسار است که حدود 25درصد از جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهند. به گفته موسوی‌مشکینی، خطر استحصال شورابه از دریاچه نمک و نادیده‌گرفتن پیامدهای زیست محیطی دراین دریاچه بیشتر از ریزگردهاست و اگر اقدام درستی برای حفاظت از این دریاچه نشود، یکی از کانون‌های مهم نمکی فعال خواهد شد.

راهکار چیست؟
برنامه‌های توسعه‌ای استان در برخی مواقع با نادیده گرفتن 2مولفه مهم خشکسالی و تغییراقلیم با شکست مواجه می‎شود. در 2سال گذشته بارندگی غیرنرمال در سطح کشور و استان، عده‌ای را به اشتباه انداخته که ایران وارد دوره ترسالی شده و مشکل کم‌آبی رفع شده‌است. این مسأله حتی برخی تصمیم‌گیران این حوزه را نیز دچار اشتباه کرده‌است. درحالی که امسال با شدیدترین خشکسالی در 50سال گذشته مواجه هستیم. روند تغییرات دمای ایستگاه قم نشان از افزایش میانگین دما به میزان 2درجه طی 30سال اخیر دارد. تعداد روزهای با دمای 44درجه و بالاتر، افزایش 3برابری را طی 30سال نشان می‌دهد. علاوه براین، الگوی پراکنش بارش در فصول مختلف تغییر کرده و توزیع بارش در 3فصل برابر شده‌است. همچنین میزان بارش در 30سال اخیر روند کاهشی را نشان می‌دهد. این مسائل را نمی‌توان در افزایش پدیده گردوغبار نادیده گرفت. مدیریت منابع آب استان و حوضه آبخیز، احیا و گسترش پوشش گیاهی، مدیریت محیط زیست شهری، آموزش عمومی با تأکید بر نقش رسانه‌ها و مدیریت زیست بوم یکپارچه در دریاچه نمک از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با پدیده گرد و غبار است که عملیاتی‌شدن این راهکارها عزم جدی مسئولان استانی را می‌طلبد.