درگذشت عبدالعزیز بوتفلیقه معمار نوین الجزایر

 سیاوش فلاح پور- روزنامه نگار

بامداد روز گذشته عبدالعزیز بوتفلیقه، رئیس‌جمهور پیشین الجزایر و مردی که بیش از 2دهه ریاست‌جمهوری این کشور را در اختیار داشت در سن 84سالگی درگذشت. او که معمار نظام نوین الجزایر به‌شمار می‌آید از سال2019 و در پی اعتراضات خیابانی مردم از سمت خود کناره‌گیری کرده بود. قضاوت‌ها درباره پیشینه سیاسی و میراث به‌جا مانده از بوتفلیقه بسیار متفاوت است. برخی او را مبارزی علیه استعمار فرانسه می‌دانند که نقشی تاریخی در تقویت موقعیت جهانی الجزایر و همچنین ثبات داخلی این کشور ظرف 2دهه ایفا کرد. در مقابل، برخی دیگر با تکیه بر توسعه فساد اقتصادی و کاهش آزادی‌های سیاسی در عصر بوتفلیقه نگاهی منتقدانه نسبت به او دارند. پیشینه او در نبرد علیه استعمار قابل انکار نیست؛ بوتفلیقه در سن 19سالگی تحصیل را کنار گذاشت و به ارتش آزادی‌بخش الجزایر پیوست. عملکرد مطلوب او در چندین جبهه باعث شد ظرف مدت کوتاهی به‌عنوان یکی از فرماندهان ارتش ملی برگزیده شود. بوتفلیقه تنها 26سال داشت که انقلاب آزادی‌بخش الجزایر علیه استعمار پیروز شد و نوبت حکمرانی به انقلابیون رسید. به این ترتیب، بوتفلیقه جوان در 26سالگی از کسوت نظامی فاصله گرفت و به‌عنوان جوان‌ترین وزیر خارجه جهان در نخستین دولت پس از استقلال الجزایر روی کار آمد. او ازجمله نیروهای بسیار نزدیک به هواری بومدین، رهبر سیاسی-نظامی انقلابیون بود و به همین دلیل، همزمان با کودتای بومدین علیه نخستین دولت پس از استقلال، موقعیت بهتری در حکومت جدید پیدا کرد. اما این وضعیت دائمی نبود و با وفات بومدین، شرایط برای بوتفلیقه و دیگر همراهانش تغییر کرد. او در سایه روی کار آمدن جناح رقیب بومدین، به‌تدریج تمام دستاوردهایی که پس از پیروزی انقلاب کسب کرده بود را یکی پس از دیگری از دست داد؛ وزارت، عضویت در کمیته مرکزی جبهه آزاد‌یبخش ملی و حتی خانه ویلایی که پس از مصادره با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. اهرم اصلی رقبا برای فشار بر بوتفلیقه و همراهانش، پرونده‌های فساد مالی بود. سرانجام دادگاه عالی الجزایر در اوایل دهه1980 با تایید فساد مالی بوتفلیقه به ارزش بیش از 60میلیون دینار حکم دستگیری او را صادر کرد؛ البته بوتفلیقه هنگام صدور این حکم دیگر در الجزایر حضور نداشت و تبعید اختیاری خود در کشورهای اروپایی و خلیج‌فارس را آغاز کرده بود.
بسیاری گمان می‌کردند این نقطه پایان زندگی سیاسی بوتفلیقه است؛ جوانی مبارز که در 26سالگی به وزارت خارجه رسید و با 40سالگی از گردونه رقابت‌های سیاسی خارج شد. اما چرخ سیاست در الجزایر باز هم چرخید و رقبای بومدین در اواخر دهه1980 میلادی ناچار به ترک قدرت شدند. دولت جدید در نخستین اقدامات سیاسی خود، فرمان عفو قضایی برای بوتفلیقه و برخی دیگر از سران انقلاب صادر کرد و به این ترتیب، او بار دیگر در سال1989 به وطنش بازگشت. اگرچه این‌بار شرایط سیاسی الجزایر نسبت به دوران کناره‌گیری بوتفلیقه از قدرت به کلی تغییر کرده بود؛ بازیگری جدید به نام احزاب اسلامگرا، همزمان با دیگر کشورهای جهان عرب در الجزایر نیز قدرت گرفته و برای سیطره تدریجی بر مراکز قدرت آماده می‌شد. در مقابل اما جریان محافظه‌کار در حزب آزادی‌بخش و ارتش نسبت به قدرت‌گیری اسلامگرایان نگرانی‌های اساسی داشته و حاضر به پذیرش چنین واقعیتی نبودند.
سرانجام با پیروزی قاطع اسلامگرایان در انتخابات پارلمانی1991، جنگ داخلی الجزایر آغاز شد؛ جنگی که حدود 10سال ادامه داشت و خسارت‌های سنگینی بر این کشور تحمیل کرد؛ از خرابی‌های 30میلیارد دلاری گرفته تا مرگ بیش از 150هزار شهروند. نقش تاریخی عبدالعزیز بوتفلیقه در این نقطه آغاز می‌شود؛ زمانی که برای پایان‌دادن به جنگ داخلی و سیطره کامل بر قدرت، با حمایت ارتش و حزب آزادی‌بخش وارد صحنه شد. او تنها چهره باقی‌مانده در جریان نظامیان انقلابی بود که همچنان از محبوبیت نسبی میان مردم برخوردار بود. او در انتخاباتی که هیچ‌کدام از رقبایش امکان شرکت در آن را نداشتند با کسب 79درصد آرا پیروز شد و در نخستین تصمیم سیاسی، تمامی نیروهای اسلامگرای مخالف خود را از پیگیری‌های قضایی و نظامی عفو کرد. بسیاری پیش‌بینی می‌کردند قدرت‌گیری بوتفلیقه با چنین سازوکاری شرایط داخلی الجزایر را به سمت بی‌ثباتی بیشتر سوق می‌دهد اما او بار دیگر همه را غافلگیر کرد. نهضت توسعه اقتصادی الجزایر که با زمامداری هواری بومدین آغاز شده و پس از وفاتش متوقف شده بود، بار دیگر با ریاست‌جمهوری بوتفلیقه از سر گرفته شد. نگاهی به مسیر طی‌شده برای این کشور طی 3دهه گذشته ثابت می‌کند دولت بوتفلیقه در تاسیس بسیاری از زیرساخت‌ها، کاهش عقب‌ماندگی‌های ملی، توسعه آموزش و پرورش رایگان، تحکیم موقعیت الجزایر در بازار انرژی و تقویت نیروی نظامی این کشور تا حد زیادی موفق بوده است. بدون شک در هرگونه قضاوتی درباره موقعیت الجزایر نباید از عقب‌ماندگی شدید این کشور در دوران استعمار و همچنین آثار جنگ داخلی 10ساله چشم‌پوشید. در عین حال جای هیچ تردیدی نیست که کارنامه بوتفلیقه در زمینه آزادی‌های سیاسی و همچنین بسط عدالت اقتصادی-اجتماعی، به‌رغم توسعه صورت‌گرفته نامطلوب است. از سوی دیگر، رشد چشمگیر نرخ فساد و شکل‌گیری طبقه‌ای از تجار رانتخوار نزدیک به حکومت نیز واقعیتی غیرقابل انکار در عصر حاکمیت او بر الجزایر به شمار می‌رود.  بوتفلیقه سال2008 و در حالی ‌که وعده داد بود به قانون اساسی پایبند است، طرح تغییر این قانون برای تمدید ادوار ریاست‌جمهوری به بیش از 3دوره را با استفاده از قدرت خود در پارلمان الجزایر به تصویب رساند. این تصمیم یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در تضعیف پایگاه اجتماعی بوتفلیقه به‌حساب می‌آید.
شرایط اقتصادی الجزایر با گذشت زمان به‌دلیل افزایش فسادهای حکومتی و همچنین سقوط قیمت نفت به‌تدریج وخیم شد تا جایی که میزان نارضایتی‌های اجتماعی در این کشور به بالاترین سطح پس از استقلال افزایش یافت. سرانجام آتش خشم مردم با اعلام کاندیداتوری بوتفلیقه برای پنجمین دور از رقابت‌های ریاست‌جمهوری (درحالی‌که دیگر حتی قادر نبود روی پای خود بایستد) در سال2019 شعله‌ور شد و اعتراضاتی بی‌سابقه در خیابان‌های پایتخت الجزایر شکل گرفت. بوتفلیقه حدود 40روز پس از آغاز اعتراضات با صدور بیانیه‌ای از کاندیداتوری کناره گرفت و برای همیشه از صحنه سیاست الجزایر خارج شد. پس از بوتفلیقه، انتخابات آزادی در الجزایر برگزار نشد و باز هم قدرت در قبضه نظامیان باقی ماند.