وقتی زهر مار نجات‌بخش می‌شود

مهرداد رسولی

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی در تولید پادزهر سابقه‌ای طولانی دارد و به مدد تحقیقات و پژوهش‌هایی که در زمینه تولید انواع پادزهر در این مؤسسه انجام شده، تعداد مرگ‌ومیر ناشی از نیش جانوران سمی در کشور تقریبا به صفر رسیده است. اینکه آنتی‌سرم یا پادزهر با چه روشی تولید می‌شود و چگونه می‌توان از زهر مار که در فرهنگ ایرانی نماد تلخکامی است داروی نجات‌بخش تولید کرد پرسش‌هایی است که فقط نفوذ به بخش جانوران سمی مؤسسه رازی و گفت‌وگو با متخصصان این بخش می‌توانند به آن پاسخ بدهند. کمتر کسی می‌داند که از مارگیرهای محلی گرفته تا کارشناسان بخش جانوران سمی و پزشکان متخصص حکم قطعه‌هایی را دارند که پازل تولید پادزهر در مؤسسه رازی را کامل می‌کنند و اگر یکی از آنها نباشند جان هزاران نفری که به طبیعت می‌روند و دچار گزیدگی می‌شوند به خطر خواهد افتاد.

درمان مار گزیده‌ها
بخش جانوران سمی مؤسسه رازی جایی است که به‌عنوان نقطه شروع ساخت انواع پادزهر ایرانی مثل پادزهر مارگزیدگی، عقرب‌گزیدگی و عنکبوت‌گزیدگی شناخته می‌شود و این بخش تنها مرجع خاورمیانه برای تحقیق روی زهر جانوران سمی و ساخت پادزهرهایی است که علیه آنها ساخته می‌شود. بخش جانوران سمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی تاریخچه نسبتا مفصلی دارد و پیشینه آن به 65سال قبل برمی‌گردد. در دهه 30شمسی که بیشتر مردم ایران با کشاورزی امرار معاش می‌کردند و همواره در معرض نیش جانوران سمی قرار داشتند، تعداد کسانی که بر اثر نیش این‌گونه‌های جانوری جانشان را از دست می‌دادند زیاد بود. از همان روزها و در سال1335 بخش «تحقیق جانوران سمی و تولید پادزهر» برای ساخت انواع پادزهر و نجات جان انسان‌ها در مؤسسه رازی تاسیس شد. دکتر محمدناصر محمدپور، رئیس بخش تحقیق جانوران سمی و تولید پادزهر مؤسسه رازی می‌گوید:«ایران به لحاظ تنوع اقلیمی از سال‌های دور، محل زیست انواع جانوران سمی بوده و در این زمینه بعد از کشور مکزیک در رتبه دوم قرار دارد. با افزایش مرگ‌ومیرهای ناشی از نیش جانوران سمی، این بخش با دستور وزارت بهداشت وقت، فعالیتش را در زمینه تولید پادزهر شروع کرد.آن موقع هیچ اطلاعات کاملی درباره گونه‌های مختلف جانوران سمی در کشور وجود نداشت».

بنیانگذار تولید پادزهر
دکتر محمود لطیفی کسی بود که پایه‌های تاسیس بخش تحقیق جانوران سمی و تولید پادزهر را در مؤسسه رازی گذاشت و مطالعات و پژوهش‌های بی‌وقفه او در نهایت به نجات جان هزاران نفر منجر شد. روند تحقیق، پژوهش و تولید پادزهر در این بخش هم تلفیقی از روش‌های سنتی چند دهه قبل با شیوه‌های نوین و علمی است و از مارگیرهای محلی که کارشان شکار مارهای خطرناک در مناطق مختلف کشور است گرفته تا کارشناسان و متخصصان این بخش و حتی محیط‌بان‌های سازمان محیط‌زیست در چرخه تولید انواع پادزهر سهیم هستند.دومین قدمی که 6دهه قبل برای تولید انواع پادزهر در ایران برداشته شد، مطالعه روی زهر انواع جانوران سمی بوده چرا که متخصصان ایرانی در درجه اول باید کشف می‌کردند که زهر هر جانور سمی بدن انسان را دچار چه مشکلاتی می‌کند و براساس این یافته‌ها انواع پادزهر تولید می‌شد. رئیس بخش تحقیق جانوران سمی و تولید پادزهر می‌گوید: «در آن سال‌ها، افراد محلی که دکتر لطیفی در سفر به مناطق مختلف آموزش دیده بودند، براساس نیازهای این بخش، جانوران سمی را شکار می‌کردند و برای زهرگیری به اینجا می‌آوردند. این جانوران بعد از مرحله زهرگیری و به‌خاطر مشکلاتی که برای تردد به مناطق مختلف کشور وجود داشت، در همین بخش نگهداری می‌شدند و نمایشگاه جانوران سمی که در این بخش می‌بینید اینگونه سر و شکل گرفت. این تلاش‌ها در نهایت منجر به تولید نخستین پادزهر ایرانی در سال1347شد». آنطور که دکتر محمدپور می‌گوید با گذشت چند دهه، اتصال مارگیرهای محلی با بخش جانوران سمی مؤسسه رازی قطع نشده اما روش کارشان تغییر کرده. آنها با نظارت نماینده محیط‌زیست و به اتفاق کارشناس بخش جانوران سمی مؤسسه رازی مارها و عقرب‌ها را به دام می‌اندازند و عملیات زهرگیری و رها کردن آنها، در محل زندگی این جانوران انجام می‌شود.

عملیات زهرگیری
سر و کار داشتن با جانوران سمی، بخشی از مخاطرات شغل مارگیرها و همه کسانی است که در فرایند تولید پادزهر مشارکت می‌کنند. زهرگیری مار با تحریک فیزیکی ممکن می‌شود.برای این کار ابتدا سر مار باید مهار شود و دندان نیش مار که زهر از آن خارج می‌شود را با یک وسیله مخصوص تحریک کنند تا جانور زهرش را که چند قطره بیشتر نیست در ظرف مخصوص خالی کند. زهر عقرب هم با تحریک الکتریکی تخلیه می‌شود. غده سمی عقرب در انتهای دم این جانور قرار دارد و با شوک الکتریکی 6ولتی و انقباض عضلات دور غده سمی، زهر خارج و داخل ظرف مخصوص ریخته می‌شود تا بعد از طی کردن مرحله خالص‌سازی‌، برای تولید پادزهر مورد استفاده قرار بگیرد. دکتر محمدپور درباره حجم تولید پادزهری که از زهر جانوران سمی تولید می‌شود می‌گوید:«حجم زهری که از مار و عقرب و سایر جانوران سمی گرفته می‌شود به این بستگی دارد که جانور طی چند روز گذشته شکاری داشته یا نه اما به‌طور میانگین از هر 10میکروگرم زهر حدود 20پادزهر تولید می‌شود».

ترکیب نجات‌بخش
دکتر محمدپور، مخلوط‌سازی‌ زهر جانوران سمی را یک مرحله مهم برای نگهداری آن می‌داند و می‌گوید:«زهرها با هم مخلوط و خالص‌سازی‌ می‌شوند و تبدیل به پودر می‌شوند چون در حالت مایع پایداری و ماندگاری کمی دارند. پروسه تولید پادزهر از زمانی که استارت می‌خورد تا وقتی محصول کامل شود یک سال زمان می‌برد». نکته جالب دیگر این است که پادزهر نمی‌تواند یک محصول وارداتی باشد و شاید به همین دلیل در چند دهه اخیر، بستر برای پیشرفت تولید آن در کشور مهیا بوده است. به‌گفته رئیس بخش تحقیق جانوران سمی و تولید پادزهر مؤسسه رازی، در سال‌های دور و قبل از تولید پادزهرهای ایرانی، نوعی پادزهر از فرانسه وارد کشور می‌شد اما کارساز نبود و دلیل علمی آن هم این است که هر جانور سمی بنا به اقلیمی که در آن زندگی می‌کند زهر متفاوتی دارد. مثلا ماری که در ایران زندگی می‌کند با مارهای ترکیه ممکن است از یک گونه باشند اما قطعا زهر متفاوتی دارند. حتی یک گونه جانور سمی در یک کشور، چند نوع زهر ترشح می‌کند چون مناطق از نظر آب و هوایی و اقلیمی با هم تفاوت دارند و این موضوع روی زهر این جانوران تأثیر مستقیم دارد. بنا براین کارشناسان و متخصصان این بخش، جانوران سمی را از مناطق مختلف می‌گیرند و زهرشان را مخلوط می‌کنند.

گران‌تر از نفت
نمایشگاه پر و پیمان بخش جانوران سمی و تولید پادزهر حکم معدنی را دارد که می‌توان از آن طلا استخراج کرد. گونه‌های مختلف جانوران سمی مثل انواع مار و عقرب با رعایت همه پروتکل‌ها در این بخش نگهداری می‌شوند و از زهر آنها پادزهرهایی تولید می‌شود که قیمت هر 10میکروگرم آن از چند بشکه نفت هم گران‌تر است. میانگین قیمت جهانی هر ویال شیشه‌ای پادزهر که معادل 10سی سی است 500دلار برآورد می‌شود.