وقتی پایتخت صاحب خیابان شد
بهاره خسروی
تهران، این شهر گسترده با آسمان خاکستری، زمانی به داشتن باغ و بوستان‌های خرم و باصفایش مشهور بود، شهرتی که برای جمعی از ما امروزی‌ها، که پایتخت را دود‌گرفته و در چنگ ازدحام جمعیت و ساختمان‌های سر به فلک کشیده می‌بینیم، می‌تواند دور از ذهن و باورنکردنی باشد.
تهران تا اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه هیچ خیابانی نداشت. «داریوش شهبازی» در کتاب «برگ‌هایی از تاریخ تهران» به این موضوع اشاره می‌کند و می‌نویسد: «در پایتخت، تا اواسط دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه که سطح شهر تهران و خانه‌سازی در آن دچار تحول عظیم گشت، کلمه «خیابان» در میان عناصر معماری و شهر‌سازی تهران وجود نداشت. به عبارت دیگر، معابر تهران آن روزگار را کوچه‌باغ‌ها و گذرگاه‌های پیچاپیچ و نامنظمی تشکیل می‌داد که هیچ‌یک «خیابان» نام نداشت. گذرگاه‌های تنگ آن روز مناسب عبور جمعیت کم آن روزگار با وسایل نقلیه معمول، نظیر پالکی، تخت روان و چهارپایان باربر، بود. در بررسی نخستین نقشه‌های تهران و مطابقت آنها، این واقعیت بیشتر آشکار می‌شود. در نقشه برزین روسی، به سال 1258 قمری، که در عهد محمدشاه از تهران برداشت و تهیه شد و ده سال بعد در مسکو به چاپ رسید و نیز در نقشه موسیو کرشش، معلم دارالفنون، که در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه از شهر برداشت و به سال 1275 قمری چاپ و منتشر شد، هیچ اثری از نام خیابان مشاهده نمی‌شود، بلکه تمام معابر با نام‌های مرسوم آن دوره یعنی کوچه، گذر،گذار، بازارچه، بازار، راسته، رسته و... مشخص شده است.»
اما با گذر زمان در پایتخت تحولات مهم و بزرگی رخ می‌دهد و جمعیت افزایش پیدا می‌کند و اراضی زیادی تبدیل به زمین‌های مسکونی و خرج خانه‌سازی می‌شوند. شهبازی با اشاره به این موضوع اضافه می‌کند: «بنا به ضرورت و نیاز، حصار صفوی را خراب کردند و حصار جدید ناصری را وسیع‌تر ساختند. شهر گسترش قابل‌توجهی یافت، معابر جدید بنا شد، خندق حصار صفوی را پر کردند و در محل آن و نیز سطح اشغال بدنه حصار، گذرگاه‌های تازه‌ای احداث نمودند که شکل کالبدی آنها به خیابان‌های امروزی بیشتر شبیه بود، تا به کوچه باغ‌های قدیمی. این معابر کمابیش از کوچه‌ها و گذر‌های قدیمی تهران عریض‌تر و با کمی اغماض، به خط مستقیم کشیده شده بودند. گذرگاه‌های جدید را خیابان نام نهادند و بدین‌ترتیب، کلمه «خیابان» در تاریخ تهران و به‌طور کلی، عنصر خیابان در کنار عناصر معماری و شهر‌سازی این شهر تولد یافت.» این نویسنده تهران‌شناس در بخش دیگر کتابش درباره نخستین خیابان‌های تهران‌نوشته است: «نخستین نقشه تهران ترسیمی نجم‌الدوله (چاپ 1309 قمری) پس از این دوره برای نخستین بار متضمن نام «خیابان» است. نخستین خیابان‌های پایتخت که در این زمان شکل گرفتند عبارتند از خیابان‌های باغ جنت (ولی‌عصر(عج))، باغ انگوری (ولی‌عصر(عج))، جناب وزیر (ولی‌عصر(عج))، امیریه (ولی‌عصر(عج))، باغ شاه (امام خمینی(ره))، جلو قبرستان (مولوی)، دروازه گمرک (مولوی) و...»
در همینه زمینه :
