بازنگری طرح تفصیلی به نفع عدالت شهری

تهران 352محله دارد که نزدیک به 25درصد آنها در طبـقه‌بنـدی منـاطـق کم‌برخوردار قرار می‌گیرند. به‌عبارتی می‌توان گفت که 88تا 90محله پایتخت کشور از نظر فضای سبز، اماکن آموزشی، ورزشی، تفریحی و گردشگری، درمانی، اداری و فرهنگی سرانه پایینی دارند.
به‌گزارش همشهری، نتیجه کمبود این سرانه‌ها هم مشخص است؛ با نبود امکانات مناسب شهری، آسیب‌های سلامتی، محیط‌زیستی و اجتماعی در محله‌ها افزایش می‌یابد یا شهروندان ساکن در چنین نقاطی مجبور هستند برای رفع نیازهای خود به نقطه‌ای دیگر از شهر سفر کنند که برخوردارتر یا کاملا برخوردار هستند.
خلاصه چنین وضعیتی، می‌شود نابرابری شهری که بعضی‌ها از آن تحت عنوان توزیع ناعادلانه سرانه‌ها یاد می‌کنند. اما چه اقداماتی باید صورت بگیرد تا بتوانیم بگوییم شهر بر پایه عدالت‌محوری توسعه پیدا می‌کند؟ اینکه در نقاطی از شهر امکانات ویژه‌ای در نظر گرفته شود ولو اینکه همگان بتوانند از آن استفاده کنند، پاسخ این سؤال و راه‌حل رفع ناعدالتی‌های شهری نیست. راه‌حل در ایجاد امکانات لازم در محله‌های کم‌برخوردار شهر است.
 به قول خانم سوزان اس.فایننشتاین، شهرساز و نویسنده کتاب «عدالت شهری»، برای این منظور باید توسعه در سطح محله‌های کم‌برخوردار صورت بگیرد؛ به‌گونه‌ای که آنها هم به حمل‌ونقل همگانی  دسترسی داشته باشند، بتوانند مانند محله‌های مرفه، نیازهای گردشگری، فرهنگی و آموزشی خود را برآورده سازند و قادر باشند کسب‌وکارهای خرد در محله خود راه‌اندازی کنند؛ موضوعی که مدیریت شهری جدید، برنامه‌های خود را بر محور آن تنظیم کرده تا تحقق عدالت شهری با توزیع عادلانه امکانات فراهم شود.
بر همین اساس، علیرضا زاکانی، شهردار تهران نیز در برنامه جامع خود، پس از اشاره به مهم‌ترین چالش‌های پایتخت، یکی از اهداف اصلی را «برقراری عدالت در حفظ حقوق شهروندان و پرهیز از تبعیض در برخورد با مردم» عنوان کرده است.

نیاز به طرح‌های محله‌محور
برخی از کارشناسان معتقدند که بازنگری و اصلاح طرح تفصیلی، می‌تواند به تحقق عدالت شهری کمک بسیار کند. یک استاد دانشگاه و عضو نظام مهندسی استان تهران نیز اولویت را بازنگری طرح تفصیلی در مناطق کم‌برخوردار می‌داند.

مهراد میرسپاهی، دکتری تخصصی ژئوتکنیک به همشهری می‌گوید: «طرح تفصیلی شهر تهران در سال ۱۳۴۹ تهیه، تصویب و ابلاغ شده که در آن زمان بر پایه توزیع کاربری بوده تا اینکه در نهایت طرح تفصیلی فعلی در سال ۱۳۹۱ تصویب و اجرا شد، اما شهر تهران هم‌اکنون با چالش‌هایی روبه‌روست که عدم‌عدالت در توزیع سرانه خدمات شهری در مناطق کم‌برخوردار ازجمله مظاهری، مولوی، باغ آذری، هرندی، خلازیر، دولتخواه و... باعث جلب نظر کارشناسان می‌شود تا راهکاری قابل اجرا برای حل بحران در این مناطق ارائه دهند.»
 او با بیان اینکه طرح تفصیلی در بعضی از مناطق کم‌برخوردار به‌دلیل بسیاری از مشکلات ازجمله فقر فرهنگی، فقر اقتصادی و ضعیف عمل کردن ارگان‌های خدمات اجتماعی با اهداف کلی، در تعارض است، می‌گوید: «تا این مشکلات رفع نشود، امنیت و عدالت خدمات شهری در این مناطق قابل اجرایی شدن نیست؛ بنابراین در وهله اول نیاز به محله‌محور‌کردن طرح‌ها در این مناطق ضروری است. پس طرح راهبردی-ساختاری نباید در مقیاس یک‌دوهزارم تهیه شود بلکه باید در قالب طرح‌های موضوعی و موضعی به سمت مقیاس کوچک‌تر و عملیاتی‌تر تهیه شود.» به اعتقاد میرسپاهی، برای تدوین و اجرای طرح‌های محله‌محور، نیاز به استفاده از داوطلبان اجتماعی و شورایاری‌های محلات حس می‌شود.

راهکارهای مناطق کم‌برخوردار 12و 16
از نکات مهمی که برای عدالت‌ شهری باید مورد توجه قرار گیرد به لرزه‌خیزی برخی از مناطق ارتباط پیدا می‌کند. در این میان، به مناطق کم‌برخوردار تهران با توجه به نزدیکی به گسل پارچین و گسل شمال ری، از نظر نوسازی و مقاوم‌سازی باید نگاه ویژه‌تری شود. جمعیت این محله‌ها تنها در مناطق 16و 12براساس آمار سال 95به‌ترتیب ۲۷۸۷۸۳ نفر و ۲۴۰۷۲۰ نفر است. از این منظر بازنگری طرح تفصیلی این مناطق با توجه به بافت قدیمی این محله‌ها اهمیت بیشتری از حیث مدیریت بحران و مقاوم‌سازی بناها دارد.
عضو نظام مهندسی استان تهران می‌گوید:‌ «اگر بخواهیم منطقه‌ای را احیا کنیم، نیازمند این هستیم که تمام دستگاه‌های اجرایی در این مناطق بسیج شوند تا به‌طور هماهنگ طرح‌های ویژه یا طرح‌های مکمل را بتوان اجرایی کرد.» میرسپاهی معتقد است از مهم‌ترین راهکارهای احیای بافت قدیمی استفاده از پتانسیل بخش خصوصی در راستای نوسازی و در قسمت‌های تخریب شده بازسازی بناهاست که با توجه به شرایط مالی سخت این روزهای شهرداری، راه‌حلی منطقی به‌نظر می‌رسد.
او درباره راهکار محله‌های کم‌برخوردار قلب تهران (مرکز شهر) و ایجاد امکانات لازم در آنها نیز توضیح می‌دهد: «در منطقه‌12 مسئله بازار تهران به وسعت ۱۱۲‌هکتاری و مجموعه سکونتگاه‌های اطرافش که تبدیل به انبار شده‌اند، چالش‌های فراوانی را درست کرده است. پس شهرداری تهران باید نسبت به جابه‌جایی آنها اقدام کند. در طرح تفصیلی راهکاری برای این جابه‌جایی پیش‌بینی شده و این نکته نیز اهمیت بازنگری طرح تفصیلی در مناطق کم‌برخوردار را نشان می‌دهد. کاهش ارتقای ارزش سکونت و بروز پدیده شب‌مردگی، سطح قابل توجه بافت فرسوده، ناکارآمدی سیاست‌های مشوق نوسازی و احیای بافت، بر لزوم تهیه طرح‌ها و برنامه‌های موضعی و موضوعی متناسب با نقش مرکز تاریخی صحه می‌گذارد.»
او در پاسخ به این سؤال که برای منطقه 16چه باید کرد هم می‌گوید: «وجود راه‌آهن و گمرک، کارخانجات چیت‌سازی‌ و روغن نباتی، سیلو، ترمینال جنوب، سردخانه و تعداد زیادی از سنگبری‌ها و باراندازها که سطح وسیعی از منطقه را به‌خود اختصاص داده‌اند، همچنین وجود املاک ریزدانه مسکونی که در مجاورت این مراکز شکل گرفته، موجب افزایش تراکم جمعیتی خیلی بالا و همچنین توزیع نامناسب بافت مسکونی در این منطقه شده است. وجود دکل‌های فشار قوی که مشکلات و بیماری‌های مختلفی ایجاد می‌کند از دیگر معضلات منطقه است که باید با هماهنگی اداره برق این معضل برطرف شود. ضعف در زیباسازی منظر شهری ازجمله مشکلاتی است که در برخی محلات این منطقه دیده می‌شود. معتادین متجاهر در محله شوش و هرندی از مشکلات قدیمی منطقه است که تنها راه برای حل این معضلات اختصاص ردیف بودجه به این چالش‌ها و دوباره مطرح کردن این مشکلات در شورای ششم شهر تهران است.»

مکث
چه‌کسی هزینه می‌پردازد و چه‌کسی چه چیزی به‌دست می‌آورد؟

سیداحمد علوی، عضو شورای شهر تهران
برای آنکه عدالت در شهر تحقق پیدا کند باید منافع شهروندان از طریق توزیع بهینه منابع شهری، امکانات، خدمات، درآمدها و هزینه‌ها حفظ شود؛ بنابراین باید این مسئله را در بودجه‌ریزی‌های سالانه و همچنین برنامه‌ریزی‌های میان‌مدت و بلندمدت مثل برنامه‌های 5ساله توسعه شهر لحاظ کرد. اینکه مردم هزینه‌هایی را می‌پردازند، اما از امکانات لازم و در‌ شأن برخوردار نیستند، زیبنده تهران و کلانشهرها نیست. اینکه در طرح‌های تفصیلی، نوسازی در بخش‌هایی از شهر با چالش‌هایی مواجه است باعث می‌شود تا شهروندان با مشکلات زیادی روبه‌رو شوند؛ بنابراین بازنگری طرح تفصیلی در مناطق کم‌برخوردار و محروم لازم است. در تخصیص منابع نیز باید مدیران به این دو سؤال مهم به‌طور مستمر توجه کنند که چه‌کسی هزینه‌ها را می‌پردازد و چه‌کسی چه چیزی را در کجا به‌دست می‌آورد؟ تا توزیع منابع مسیرهای عادلانه و درست را طی کند و تا حد امکان نه فقط همه، بلکه گروه‌های اجتماعی هدف (محرومان) به‌منظور رفع تبعیض و برقراری توازن و تعادل شهری، بیشتر مورد توجه باشند.