داستان آتش در نیستان انزلی

فرشته رضایی-خبرنگار

در 2هفته گذشته نیستان‌‌های تشنه و بی‌دفاع تالاب‌انزلی بارها طعمه آتش عمدی شد و هکتارها زمین باارزش تالاب سوخت و خاکستر شد؛ آتش‌سوزی‌هایی که به‌گفته برخی مسئولان و کارشناسان محیط‌زیست ازسوی عده‌ای و به قصد تغییرکاربری بخشی از زمین‌ها به‌راه می‌افتد و از محدوده کوچک تا چند هکتار را نیز در برمی‌گیرد.گفته می‌شود آتش‌افروزان براین گمانند که پس‌از چندی زمین‌های سوخته را تبدیل به زمین کشاورزی می‌کنند و سپس با تغییر کاربری، به ویلاسازان می‌فروشند. براین اساس آمارها نشان می‌دهد در 2هفته اخیر درمجموع ۱۲هکتار از محدوده تالاب‌انزلی در آتش طمع سودجویان سوخت و بسیاری از زیستمندان گیاهی و جانوری این محدوده از بین رفتند.نخستین‌بار حدود 2هفته قبل بود که منابع محلی از آتش‌سوزی چند هکتار از  زمین‌های محدوده تالاب‌انزلی واقع در روستای «شانگهای» خبر دادند؛ آتشی که گفته می‌شد ازسوی «افراد ناشناس» برافروخته شده‌است و درنهایت با کمک ۳۰نفر از نیروهای آتش‌نشانی و سایر نیروهای امدادی منطقه و به هر طریق ممکن، خاموش شد. 

آتش‌سوزی‌های پی‌درپی
اما این آتش‌سوزی‌ها نه برای نخستین‌بار بود و نه آخرین آن، چنان‌که در هفته‌های اخیر یک آتش‌سوزی مختصر در محدوده «طالب‌آباد» و آتش‌سوزی دیگری به‌وسعت ۷هکتار در منطقه «چراغ‌پشتان» انزلی به وقوع پیوست. آتش‌سوزی در نیزارهای منطقه چراغ‌پشتان انزلی که از 8شهریور آغاز شد و ۳روز ادامه‌داشت، سبب سوختن ۷هکتار از این اراضی در شعله‌های آتش شد.
اگرچه درجریان عملیات اطفای‌حریق آب‌پاشی ازسوی بالگرد سازمان ‌امداد هوایی کشور انجام شد، اما این اقدام نیز نتوانست طی 2روز منجر به مهارکامل آتش شود. از این رو اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان، خواستار اعزام هواپیمای آتش‌نشان «ایلوشین» با قابلیت حمل 40هزارلیتر آب برای مهارکامل این حریق گسترده شد و سرانجام با ورود این هواپیما، آتش نیزارها فرو نشست. پس از فروکش کردن آتش در تالاب، دادستان گیلان اعلام کرد که در رابطه با این آتش‌سوزی، یک نفر دستگیر و ۴نفر دیگر نیز تحت تعقیب قضایی قرار گرفته‌اند؛ خبری که بر عمدی بودن آتش‌سوزی‌های اخیر در تالاب‌انزلی صحه می‌گذاشت.تالاب بین‌المللی انزلی با بیش‌از ۲۰هزارهکتار محدوده اکولوژیکی، زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر و بومی و جانواران آبزی و کنارآبزی است. با این حال این تالاب زیبا که تنظیم‌کننده زیست‌بوم منطقه است، در سال‌های اخیر مورد تهاجم انواع آسیب‌های انسانی از قبیل آلودگی با پساب‌ها و سموم کشاورزی، ورود فاضلاب‌خانگی و این اواخر کم‌آبی و خشکی قرارگرفته‌است؛ با این حال دربسیاری از اوقات دست سودجویان به آتش طمع گرم شده و نیزارهای اطراف آن را به بهانه‌های واهی می‌سوزانند.

عامل انسانی، دلیل آتش‌سوزی
 رئیس آتش‌نشانی انزلی درباره حادثه آتش‌سوزی درمحدوده تالاب‌انزلی به خبرنگارهمشهری می‌گوید: بیش‌از ۵هکتار از تالاب‌ در 2هفته گذشته آتش گرفت که پس از کسب خبر مبنی بر وقوع آتش‌سوزی برای خاموش کردن آن کردیم. این نخستین آتش‌سوزی گسترده در سال‌جاری در محدوده تالاب‌انزلی بود. پس از آن نیز با آتش‌سوزی ۷هکتار دیگر در منطقه چراغ‌پشتان وسعت نیزارهای سوخته به ۱۲هکتار رسید که تا ۳روز هم ادامه داشت.
«مهرداد رضاپور» ادامه می‌دهد: به‌جز آتش‌سوزی‌های کوچک و موردی، درسال1398 نیز یک آتش‌سوزی گسترده به وسعت ۱۰هکتار در محدوده تالاب‌انزلی اتفاق افتاد. این آتش‌سوزی‌ها در محدوده تالاب‌ در مناطق و روستاهای مختلف و به قصد مالکیت انجام می‌شود، چراکه پس از بررسی کارشناسان، در منطقه تالابی و نیزارها هیچ مورد آتش‌زایی دیده نمی‌شود و تنها عامل انسانی است که به‌صورت عمدی و به بهانه سوزاندن کاه یا زباله و... اقدام به راه‌انداختن آتش‌ می‌کنند.
با این‌حال آنچه اکنون جزو اصلی‌ترین دغدغه‌های فعالان محیط‌زیست قرار دارد، وارد آمدن آسیب به سیستم اکولوژیک تالاب و نیز امکانات کم اداره حفاظت محیط‌زیست انزلی برای مقابله با این آتش‌سوزی هاست.

هدف آتش‌افروزان
سرپرست اداره حفاظت محیط‌زیست انزلی با اشاره به آتش‌سوزی‌های گسترده اخیر در تالاب‌انزلی به خبرنگارهمشهری می‌گوید: این آتش‌سوزی‌ها عمدی و به قصد مالکیت اراضی محدوده تالاب انجام می‌شود. نیت افراد خاطی، اضافه کردن این زمین‌ها به محدوده کشاورزی خود و درنهایت تغییر کاربری و ساخت ویلاست.
«فرشید فلاح» می‌افزاید: در بسیاری از موارد نمی‌توانیم متخلفان را بیابیم. در مورد اخیر نیز فرد با آتش زدن تعدادی لاستیک ماشین، سبب بروز آتش‌سوزی در ۵هکتار از اراضی تالاب شد. این‌درحالی‌است که به‌دلیل خشک بودن نیزارها، این آتش شعله‌ورتر شد.
وی اظهار می‌کند: در حادثه آتش‌سوزی منطقه چراغ‌پشتان نیز ۷هکتار از نیزارهای تالاب پس از 3روز آتش‌سوزی ازمیان رفت. آتش‌سوزی نخست را سرانجام توانستیم با همکاری نیروهای آتش‌نشانی و سازمان بنادر و کشتیرانی و منطقه آزاد انزلی خاموش کنیم و شب نیز با بارندگی محدودی که داشتیم، حریق در قسمت‌های غیردسترس تالاب خاموش و کنترل شد.
فلاح با اشاره به حضور هواپیمای آتش‌نشان «ایلوشین» در آتش‌سوزی دوم و گسترده‌تر محدوده چراغ‌پشتان عنوان می‌کند: این  هواپیما پس‌از ۴بار پرواز بر فراز تالاب و تخلیه ۱۶۰هزارلیتر آب، موفق به خاموش کردن کامل آتش‌ شد. همچنین دراین عملیات ۷۵محیط‌بان، ۶۰آتش‌نشان، ۳۰نیروی جمعیت هلال‌احمر و نیروهای شهرداری، راهداری و جنگل‌بانی و نیز ۵۰نفر از نیروهای بسیجی با همه تجهیزات و دستگاه‌های سبک و سنگین مشارکت کردند.

برخورد با خاطیان
سرپرست اداره حفاظت محیط‌زیست انزلی درباره اقدام‌های انجام شده در زمینه برخورد با خاطیان این آتش‌سوزی‌ اظهار می‌کند: دراین زمینه با دادستان و نهادهای امنیتی این شهرستان هماهنگی‌های لازم انجام شده‌است تا مسببان حادثه شناسایی شوند و با آنان برخورد مناسب صورت گیرد.
فلاح می‌افزاید: حتی مسئولان قضایی اعلام کرده‌اند که نخستین متصرفان زمین‌های سوخته به‌عنوان عامل یا عاملان حادثه معرفی خواهند شد. همچنین درباره آتش‌سوزی منطقه چراغ‌پشتان نیز یک نفر دستگیر و ۴نفر تحت تعقیب قضایی قرار گرفته‌اند. درمیان 2حادثه بزرگ آتش‌سوزی، نیزارهای منطقه طالب‌آباد نیز به‌صورت محدود طعمه حریق شد که البته به هکتار نرسید و آتش به‌سرعت خاموش شد. دراین زمینه نیز مظنونان شناسایی و تحویل دستگاه قضا داده شده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: برخی به بهانه آتش‌زدن کاه و کلش برنج و مبارزه با کرم ساقه‌خوار، زمین‌های اطراف را نیز آتش می‌زنند تا به زمین زراعی خود اضافه کنند. این کار 2 جرم به‌حساب می‌آید؛ نخست «آتش‌زدن زمین‌ها» و دوم «سوزاندن اراضی محدوده تالاب به‌قصد مالکیت و تصرف عدوانی».

نیاز به قوانین بازدارنده
این مسئول درباره ضرورت وجود قوانین بازدارنده دراین حوزه می‌گوید: ما بیشترین قوانین بازدارنده را دراین عرصه در کشورمان داریم، اما دستیابی به اهداف موردنظر از وضع چنین قوانینی، بستگی به این دارد که چگونه اجرا شود. همچنین باید درنظر داشت که ما در اداره حفاظت محیط‌زیست انزلی امکانات محدودی داریم، درحالی‌که برای پایش مناسب تالاب به امکانات بیشتری نیازاست.
فلاح می‌افزاید: تالاب‌انزلی 2متولی دیگر ازجمله اداره منابع‌طبیعی و شرکت آب منطقه‌ای دارد. در ماه‌های اخیر شرکت آب منطقه‌ای سند تالاب‌انزلی را گرفته است؛ با توجه به این موضوع باید حدود و ثغور جدید آن را مشخص کنند. اگر این حدود مشخص شود، تعرض کم‌تری به تالاب انجام می‌شود‌.
وی ادامه می‌دهد: در دوره‌ای که تالاب در «کنواسیون رامسر» ثبت شد نیز  خشکسالی حکمفرما بود و بخشی از زمین‌های محدوده تالاب به زمین کشاورزی تبدیل شد، اما پس‌از گذشت مدتی و بالا آمدن آب، این زمین‌ها رها شدند. اکنون نیز به‌دلیل بروز خشکسالی زمین محدوده تالاب درمعرض خطر است. بنابراین باید با انجام اقدام‌های قانونی و مربوط به هر دستگاه، گام‌های موثرتری برای حفاظت از تالاب‌انزلی برداشته شود.

خطر خروج از کنوانسیون رامسر
سرپرست اداره حفاظت محیط‌زیست انزلی اظهار می‌کند: براساس طرح قبلی شرکت‌ آب‌منطقه‌ای، گستره تالاب‌انزلی ۲۵هزارو ۶۲هکتار برآورد شده‌است، اما براساس نقشه اکولوژیک اداره حفاظت محیط‌زیست، وسعت تالاب ۱۹هزارو ۴۸۵هکتار است. این محدوده آنقدر کوچک نیست که بخواهد با آتش‌سوزی در محدوده 5،6 هکتاری درخطر خروج از کنوانسیون رامسر قرارگیرد، اما باید جلوی همه عواملی که تهدیدی برای تالاب محسوب می‌شوند را بگیریم.
فلاح ادامه می‌دهد: باید با برنامه‌ریزی دقیق جلوی خشکی تالاب را بگیریم؛ وقتی تالاب خشک باشد، سریع آتش می‌گیرد. برنامه‌های مختلفی برای تالاب‌انزلی داریم، اما بهتر است در قالب یک طرح‌جامع با نظر نخبگان دانشگاهی، همه چالش‌ها و راهکارهای موجود برای احیای این تالاب بررسی شود.

 خشکی تالاب، عامل تشدید تصرف
یک فعال محیط‌زیست در انزلی با بیان اینکه اساسا دست‌اندازی به محدوده تالاب‌انزلی جرم است، به خبرنگارهمشهری می‌گوید: اگر در تالاب نیزارهای زیادی وجود دارد، باید بررسی شود که دلیل علمی رشد این پدیده چه بوده‌است. درباره آتش‌سوزی‌های اخیر نیز باید تحقیق شود که چه ویژگی اکولوژیکی در منطقه وجود داشته که سبب شده‌است با بروز آتش‌سوزی، محل تخم‌ریزی بسیاری از جانوران، خزندگان و آبزیان آسیب ببیند؛ به‌ویژه اینکه با آتش‌زدن این محدوده تالابی، عملا زیست‌بوم منطقه درمعرض خطر نابودی قرار می‌گیرد.
«محمد لاهوری» ادامه می‌دهد: یکی از اهداف آتش‌افروزان تشدید تصرف زمین‌های این محدوده است، اما اکنون که عمق تالاب کاهش یافته و «سنبل آبی» رشد می‌کند، عملا آن محدوده درحال خشک شدن است و این موضوع دست‌اندازی‌ها را بیشتر می‌کند. بنابراین با آتش‌سوزی ساختگی سبب تسطیح سطح تالاب می‌شوند.
وی اضافه می‌کند: باید محدوده تالاب مشخص و دوگانگی‌های موجود میان اداره‌های مربوط درباره اندازه و حریم تالاب، هرچه سریع‌تر رفع شود، چراکه این موضوع مشکلاتی بسیاری به‌دنبال دارد. به‌عنوان مثال اکنون با پرونده‌هایی مواجهیم که افرادی زمین‌های محدوده تالاب را برای یک‌سال اجاره کرده‌اند، اما پس از چند سال، حاضر نیستند زمین را پس دهند. درحالی‌که اساسا نباید زمین‌ها را اجاره می‌دادند. 

مثلث شوم ناآگاهی، تنگدستی و طمع

محمد کهنسال
 مسئول کمیسیون محیط‌زیست انجمن طرفداران توسعه انزلی

هشتم شهریورماه1400، ده‌ها هکتار از تالاب‌انزلی را در منطقه چراغ‌پشتان در غرب انزلی آتش زدند و آتش‌سوزی به‌دلیل عدم‌دسترسی ماشین‌های آتش‌نشانی و نبود امکانات پیشرفته‌تر، تا ساعت‌ها ادامه یافت و دود آن همان شب تا غازیان و روستاهای شرقی انزلی هم رسید و در طول روز نیز در سطح شهر احساس شد. پس از یک هفته یک آتش‌سوزی گسترده دیگر در منطقه چراغ‌پشتان انزلی سبب شد آتش به‌مدت 3روز و به‌وسعت 12هکتار، تالاب زیبای انزلی را فرا بگیرد.شوربختانه سال‌هاست تالاب‌انزلی با این پدیده شوم دست به‌گریبان است؛ یعنی آتش‌سوزی نیزارها به قصد تملک اراضی با ارزش منطقه.در سال‌های اخیر تالاب‌انزلی آسیب‌های متعددی را متحمل شده‌است که ازجمله آنها می‌توان به ورود انواع فاضلاب تصفیه نشده انسانی، صنعتی و بیمارستانی، ورود زهاب کشاورزی سرشار از انواع کود و سم شیمیایی، ورود پساب ناشی از فضولات دام و طیور، ورود پسماند و شیرابه ناشی از آن، ورود رسوبات ناشی از تخریب جنگل‌ها و مراتع بالادست حوزه آبریز، ورود رسوبات ناشی از برداشت شن و ماسه در رودخانه‌ها، ورود رسوبات ناشی از فرسایش مزارع و باغ‌ها، انجام فعالیت‌های عمرانی در بستر و حریم، عدم‌تأمین حق‌آبه، برداشت بی‌رویه آب در حاشیه تالاب، ورود گیاهان مهاجم، تجاوز به حریم و بستر از طریق تحصیل اراضی، صید و شکار بی‌رویه و ...اشاره کرد. اینها درحالی‌است که اکنون بزرگ‌ترین چالشی که تالاب‌انزلی با آن مواجه شده، پس‌روی آب دریاچه کاسپین و پایین آمدن تراز آن است که اثر بسیاری از آسیب‌های دیگر را دوچندان می‌کند و بحث نیزار و آتش‌سوزی نیز یکی از این موارد است.نی، مانند هر گیاه دیگری، برای رشد نیاز به آب و موادمغذی و نور دارد. بنابراین در تالاب‌ها هرجا که فاضلاب بیشتری وارد شود و محیط غنی از مواد مغذی ازجمله فسفات و ازت شود، شرایط برای رشد نیزار فراهم می‌شود و شدت یافتن این پدیده می‌تواند زمینه‌ساز تغییراتی در اکوسیستم تالاب شود، ازجمله فضا را برای گونه‌هایی از زیستمندان تنگ و برای گونه‌های دیگری فراهم می‌کند و درمجموع بر زندگی حاشیه‌نشینان نیز تأثیر می‌گذارد. ازجمله دیگر آثار رشد بی‌رویه نیزار این است که با همراهی سایر عوامل مانند بارش کم، نرسیدن حق‌آبه، حفرچاه در حاشیه و برداشت بی‌رویه آب، می‌تواند منجر به خشک شدن بخش‌هایی از تالاب شود. این‌گونه است که برخی ازسر سودجویی و برخی ازسر تنگدستی و ناآگاهی، اقدام به سوزاندن نیزارها باهدف تصرف زمین می‌کنند که در محدوده تالاب‌انزلی هدف از دستیابی به زمین، بیشتر استفاده از آن به‌عنوان شالیزار و باغ و حتی استفاده مسکونی بسته به‌موقعیت زمین موردنظر است. در نتیجه آسیب غیرمستقیم انسان با رهاسازی فاضلاب تصفیه نشده و سایر موارد در تالاب پایان ماجرا نیست و برخی گاه به بهانه جلوگیری نیزار از صید و گاه به نیت تصاحب بخش‌های خشک شده، نیزار را آتش زده و در هر مرحله علاوه بر گیاهان، ده‌ها و بلکه صدها هزار زیستمند از لارو و حشره گرفته تا خزندگان، دوزیستان، پرندگان و پستانداران را می‌سوزاند و ازبین می‌برد.کم‌بودن تعداد محیط‌بانان، کمبود قایق و خودرو و حتی بعضا سوخت و کمبود بودجه سبب شده گشت‌زنی دراین محدوده به میزان کافی انجام نشود و فضا برای متخلفان فراهم‌تر باشد و البته برخورد قضایی با متخلفان به‌دلیل نبود مستندات نیز سخت‌تر می‌شود. حقیقت این است که منحصر دانستن عوامل این موضوع به تعدادی از حاشیه‌نشینان تالاب ساده‌انگاری است و متأسفانه بعضا ردپای سودجویان غیربومی نیز دراین پدیده دیده می‌شود.کوتاه سخن اینکه هرگاه مسئولان مربوط به اهمیت محیط‌زیست و ارزش اکوسیستم‌هایی مانند تالاب و لزوم بهره‌برداری خردمندانه از آنها باور حقیقی پیدا کنند، شاید بتوان امیدوار بود حفاظت ویژه‌تر از محیط‌زیست در اولویت قرار گیرد و بتوان بخشی از آسیب‌های وارده را جبران کرد.

نقش محوری قوه‌قضائیه

پونه نیکوی
 فعال محیط‌زیست گیلان

سوزاندن نیزارها معمولا به بهانه خشکاندن تالاب‌انزلی و توسعه کشاورزی است. حذف این نیزارها ازسوی برخی از کشاورزان و عده‌ای افراد سودجو و با هدف توسعه زمین‌های شخصی در اراضی ملی و انفال انجام می‌شود. این اقدام انسانی علیه طبیعت مانع تداوم بقای پرندگان مهاجر و دیگر جانوران و تداوم حیات پوشش گیاهی دراین زیستگاه می‌شود.بر کسی پوشیده نیست که نیزارها، زیستگاه امن پرندگان دائمی و مهاجر است و سوزاندن‌شان مثل شمع و قتل‌عام دسته‌جمعی آنها، علاوه بر ایجاد آلودگی هوا، تأثیرمنفی به‌سزایی در حیات آبزیان و پرندگان دارد و زیستگاه طبیعی موجودات را تخریب می‌کند و مغایر با اصل صیانت از محیط‌زیست است و تبعات زیست‌محیطی غیرقابل‌جبران و غیرقابل باوری را به‌دنبال دارد که نابودی اراضی گرانبهای تالابی، یکی از این مخاطرات است.این‌درحالی‌است که هربار شاهد این هستیم که افراد سودجو شرایط منطقه را کامل بررسی می‌کنند و مکان‌هایی را انتخاب می‌کنند که دسترسی به محل خاموش کردن حریق کار آسانی نیست و نیاز به تجهیزات ویژه اطفای حریق، مانند بالگرد دارد. این افراد نخست نیزارها را می‌سوزانند که مسیر ماشین‌های کشاورزی باز شود. بعد زمین را برای کشاورزی دور از چشم همه آماده می‌کنند.اگر محیط‌بانان تصرف گزارش دهند و تصرف اعلام شود، این فرایند قضایی مدتی طول می‌کشد تا به سرانجام برسد. سپس متصرفان به‌سراغ مسئولان می‌روند و با طرح این موضوع که این زمین‌ها محل ارتزاق‌شان است، سعی می‌کنند به ماجرا پایان دهند و به اهداف خود برسند. دراین میان قوه‌قضائیه می‌تواند با اتخاذ تصمیم‌های مقتدرانه، به‌عنوان دستگاه بازدارنده وارد عمل شود و این مهم مشارکت همه دستگاه‌ها را می‌طلبد تا بیش از این شاهد تغییر رفتار زیستی تالاب نباشیم و علائم حیاتی آن به حداقل نرسد.