این آیین مذهبی بیش از یک قرن در قلب اقتصادی تهران محبوبیت و قدمت دارد
چهارپایه‌خوانی؛ سنت ماندگار بازار
فاطمه عسگری نیا
چهارپایه‌خوانی در قدیم جزء لاینفک مراسم عزاداری سنتی در ایران، به‌خصوص در تهران و خیلی از شهرهای دیگر، بود.
علتش هم این بود که در گذشته خبری از بلندگو و سیستم باند و اکو و... نبود تا مداح هرجا دلش خواست بایستد و مداحی کند، بلکه باید برای اینکه مردم هم چهره‌اش را ببینند و هم صدایش را بشنوند، روی یک بلندی می‌رفت و شور و حال حسینی به پا می‌کرد. خیلی‌ها قدمت این آیین سنتی را بین ۷۰ تا صد سال می‌دانند و معتقدند چهارپایه‌خوانی سنتی ارزشمند و قابل ستایش بود که در کمال سادگی، مردم را به سمت خود می‌کشاند.
چهارپایه‌خوانی هنوز در بازار قدیمی و بزرگ تهران یکی از خاص‌ترین آیین‌های عزاداری محسوب می‌شود. سال‌های زیادی است که نام چهارپایه‌خوانی با بازار قدیمی تهران گره خورده است. به خاطر همین، ارادتمندان به این آیین در ماه‌های محرم و صفر خود را به کوچه‌پسکوچه‌های بازار می‌رسانند تا در این مراسم شرکت کنند.
حاج «سید حسین مروتی»، یکی از کاسبان قدیمی بازار، می‌گوید: «۶۰ سال است که پای مراسم چهارپایه‌خوانی می‌نشینم و در عزای حسین(ع) گریه می‌کنم. این مراسم را به هیچ مراسم دیگری نمی‌بخشم. در چهارپایه‌خوانی خبری از تشریفات عزاداری و خرافات نیست. اینجا مداح با دل و جان همه را به کربلا می‌برد.» نقطه‌به‌نقطه‌ای را که در بازار مراسم چهارپایه‌خوانی برگزار می‌شود، بلد است، از ابتدای بازار کفاشان گرفته تا تیمچه حاجب‌الدوله: «علاوه بر این، ابتدای سبزه‌میدان، امامزاده زید، چهارسوق کوچک و جلو مسجد امام نیز از نقاط چهارپایه‌خوانی در بازار تهران بود.»
- فقط مداحان حرفه‌ای روی چهارپایه می‌روند
او در ادامه با بیان اینکه عده‌ای معتقدند چهارپایه‌خوانی مطابق با سبک روضه‌خوانی حضرت زینب(س) در کربلاست، ادامه می‌دهد: «خطبه حضرت زینب(س) در کوفه و روضه‌خوانی برای امام حسین(ع) دقیقاً به همین سبک و سیاق بوده و فقط مداحان قدیمی و حرفه‌ای که به چهارپایه‌خوانی تسلط دارند، می‌توانند در برگزاری این آداب سنتی ـ مذهبی موفق عمل کنند.»
حاج سید حسین می‌گوید: «چهارپایه‌خوانی از مدارج و مراتب اعلای مداحی است. هرکسی نمی‌تواند به این رتبه دست یابد. به خاطر همین، هیئت‌های بازار اهمیت زیادی به آن میدهند. هم مهارت می‌خواهد هم صدایی رسا و خوش. ضمن اینکه هنر لازم است تا یک مداح در کمتر از ۱۰ دقیقه ضمن برانگیختن احساسات مردم، خالق شور و حال حسینی در میان عزاداران باشد.»
زمان اجرای چهارپایه‌خوانی کم است، البته این هم علت خاص خودش را دارد. در گذشته بلندگویی در کار نبوده و برای همین مداح باید از توان حنجره‌اش برای رسیدن صدا به انتهای جمعیت استفاده می‌کرده و این مسئله باعث خستگی حنجره او می‌شده و به خاطر همین ظرف مدت کوتاهی جایش را به چهارپایهخوان بعدی می‌داده است. چهارپایه‌خوان‌ها به نوبت کنار چهارپایه می‌ایستادند. البته در کنار این انتظار برای اجرای مراسم سعی می‌کنند نظم مجلس را هم برقرار و از همهمه و بی‌نظمی جلوگیری کنند تا صدای مداح به گوش همه برسد.
- فرهنگی که باید هرچه سریع‌تر احیا شود
«اسماعیل خداکرم»، یکی از کاسبان قدیمی بازار، در ادامه می‌گوید: «چهارپایه‌خوانی در بین دسته‌های عزاداری بازار تهران حرمت خاصی دارد. در دستگاه عزاداری امام حسین(ع) هریک از اشیای بی‌جان وقتی در خدمت عزاداران و خادمان حسینی و نوحه‌خوانان قرار می‌گیرند، تکه‌ای از شاکله عزاداری می‌شوند و به حرمت حضور عزاداری حسینی ارج و قرب می‌یابند. امروزه برخی جوانان با جایگاه و سنت چهارپایه‌خوانی در عزاداری‌ها چندان آشنایی ندارند و باید این فرهنگ سنتی و مذهبی هرچه سریع‌تر احیا شود. چهارپایه‌خوانی در مراسم نوحه‌خوانان و مداحان سنتی آخرین فوت و فن مداحی است و اغلب مداحان امروز از این‌قدرت برخوردار نیستند.»
تهران چهارپایه‌خوانان مشهور و سرآمدی داشت، از مرحوم شاه‌حسین بهاری و اکبر ناظم گرفته تا حسین خلج، احمد صالح، احمد حاتمی، احمد دلجو، حاج محمدعلی اسلامی و حاج محمد یوسفی، مداحان بزرگی که طی ۱۰ دقیقه شور و عشق حسینی را در دل مردم شعله‌ور می‌کردند و توانایی گریاندن مردم را به خوبی داشتند.
- افتخار حمل و نگهداری چهارپایه
کسبه قدیمی بازار کفاشان از دلدادگان آیین مذهبی چهارپایه‌خوانی هستند. خیلی‌هایشان از همان کودکی، وقتی در حجره پدرانشان حاضر می‌شدند، پای این مراسم می‌نشستند، یکی مثل «علی‌اصغر عبدالعظیمی»، کفاش قدیمی بازار. او درباره سنت چهارپایه‌خوانی چنین می‌گوید: «چهارپایه حدود یک‌متر ارتفاع داشت و مداح با رفتن روی آن بر سینه‌زنان و مردم احاطه کامل داشت و در بیشتر مواقع مردم و عزاداران سینه‌زن دوست داشتند با این حال و هوای مداح شور بگیرند.»
او ادامه می‌دهد: «هر کدام از دسته‌های سینه‌زنی و عزاداری در گذشته سه‌چهار نفر را مسئول حمل چهارپایه کرده بودند و این کار برای افراد انتخاب‌‌شده افتخار بزرگی بود. البته این کار بعدها در هیئت‌ها منسوخ شد، اما خیلی‌ها بودند برای اینکه حمل چهارپایه نصیبشان شود نذر می‌کردند یا به جهت تبرک دانستن آن نذر می‌کردند و چهارپایه‌ای برای دسته و هیئت می‌خریدند.»
بعدها که حمل چهارپایه در دسته‌های سینه‌زنی منسوخ شد، هیئت‌ها برای تأمین چهارپایه از کسبه‌ای که در نزدیکی محل چهارپایه‌خوانی حضور داشتند، کمک می‌گرفتند و به خاطر همین، کسبه‌ای که در نزدیکی‌ها امامزاده زید، تیمچه حاجب‌الدوله و... حضور داشتند، همیشه برای محرم چهارپایه‌های خود را آماده می‌کردند.
«حسین دیانی»، از دیگر قدیمی‌های بازار، درباره سنت چهارپایه‌خوانی در قطب اقتصادی ایران می‌گوید: «شاید قدمت چهارپایه‌خوانی به یک قرن برسد. این رویه در راسته‌های بازار تهران از قدیم وجود داشت و معتمدان بازار جامعه انجمن‌های اسلامی بازار و سازمان تبلیغات اسلامی و بازاریان تیمچه حاجب‌الدوله برای نظم‌بخشی چهارپایه‌خوانی مداحان امکاناتی از قبیل بلندگو و سایر ملزومات را در اختیارشان قرار میدهند.»
- رونق چهارپایه‌خوانی در تیمچه حاجب‌الدوله
تیمچه حاجب‌الدوله یکی از معروف‌ترین نقاط بازار است که در آن چهارپایه‌خوانی انجام می‌شود. در دوره قاجار این قسمت از بازار به دلیل نزدیک بودن به بقعه‌های امامزادگان مدفون در بازار، قبرستان بود. هنوز هم کاسبان قدیمی تیمچه حاجب‌الدوله یکی از دالان‌های منتهی به تیمچه را به نام «کوچه مرده‌شویخانه» می‌شناسند که تا چند دهه پیش مرده‌شویخانه امامزادگان زید(ع) و سید ولی(ع) در آن قرار داشت.
قبل از آغاز چهارپایه‌خوانی افرادی که حاجتی داشتند روسری یا تکه‌پارچه‌ای روی چهارپایه می‌انداختند و بعد از پایان مراسم آن پارچه را به تبرک می‌بردند. به گفته بانیان، روی چهارپایه فرش کوچکی انداخته می‌شد و چهارپایهخوان قبل از بالا رفتن از چهارپایه، کفش‌های خود را از پا در می‌آورد.
در دوره قاجار که هنوز دالان‌های منتهی به تیمچه حاجب‌الدوله مسیرهایی خاکی بودند، بعد از پایان مراسم مردم مشتی از خاک این تیمچه را به تبرک می‌بردند؛ خاکی که عزاداران امام‌حسین(ع) روی آن ایستاده و گریه کرده بودند و اشکشان روی آن ریخته شده بود. در این تیمچه رسم بود که چهارپایهخوان رو به دالان مرده‌شویخانه بایستد و نوحه‌خوانی کند. عزاداری در این تیمچه به دلیل قرار داشتن مرده‌شویخانه و همچنین قبرستان بودن تیمچه، قبل از ساخته شدن آن، شور و حال بیشتری داشت. هنوز هم تیمچه حاجب‌الدوله یکی از پرشورترین مراسم چهارپایه‌خوانی را در بازار دارد.
در همینه زمینه :
