خداحافظ زوربای یونانی

 آرش نهاوندی- خبرنگار

یونانی‌ها وی را بزرگ‌ترین موسیقیدان معاصر این کشور و یکی از بزرگ‌ترین مبارزانی می‌دانند که با مبارزات سیاسی خود، در ساقط کردن حکومت سرهنگ‌ها در یونان نقشی محوری ایفا کرد. اهالی سینما نیز میکیس تئودوراکیس را به‌خاطر ساخت موسیقی فیلم‌های «زوربا» و «سرپیکو» از بزرگ‌ترین نوابغ موسیقی حال حاضر دانسته‌اند. این آهنگساز، فعال سیاسی، نویسنده و انقلابی چپ‌گرای یونانی و سازنده بیش از هزار قطعه موسیقی در 96سالگی در شهر آتن درگذشت. دلیل فوت وی، ایست قلبی - تنفسی اعلام شده است. «کریاکاس میتسوکاکیس» به‌مناسبت درگذشت میکیس تئودوراکیس 3روز عزای عمومی در یونان اعلام کرده است. به‌گزارش نیویورک تایمز، میکیس تئودوراکیس در زمان کودتای نظامیان در یونان از مخالفان پرحرارت حکومت نظامی‌ها بر این کشور بود که این را می‌شد در رفتار و سخنان سیاسی و لحن و اشعار و موسیقی وی در این دوران به خوبی دید و شنید. مخالفت میکیس تئودوراکیس به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و مشهور‌ترین آهنگسازان در عرصه دنیا با حکومت نظامیان، سبب شد تا کودتاچیان وی را مدتی به زندان بیندازند و سپس او را از یونان تبعید کنند.

زوربای یونانی، زد، حکومت نظامی و سرپیکو
شهرت میکیس تئودوراکیس در زمینه آهنگسازی بیشتر به‌دلیل ساخت موسیقی تعدادی از فیلم‌های مهم تاریخ سینما و به‌ویژه فیلم‌های مرتبط با وقایع تاریخی معاصر در یونان است؛ ازجمله این فیلم‌ها، «زوربای یونانی»(1964) ساخته «مایکل کاکویانیس» است. در این فیلم، شخصیتی که نقش وی را آنتونی کوئین بازی کرده به‌وضوح نمایانگر چکیده‌ای از تنوع و درهم‌ریختگی نژادی جامعه یونانی است. این فیلم با اقتباس از کتابی به همین نام اثر «نیکوس کازانتاکیس» ساخته شده است. (مشهورترین ترجمه زوربای یونانی از آن محمد قاضی است.) «زد»(1969) به کارگردانی «کوستا گاوراس» دیگر فیلمی است که تئودوراکیس برای آن موسیقی ساخته، «زد» فیلمی هجوآمیز درباره کودتای نظامیان در یونان است، «حکومت نظامی» به کارگردانی «کاستا گاوراس» با موضوع مبارزات و گروگانگیری چریک‌های چپ‌گرا نیز دیگر فیلمی است که موسیقی آن را تئودوراکیس ساخته است. این فیلم در زمان ریاست‌جمهوری آلنده و در آستانه کودتای پینوشه در شیلی فیلمبرداری شد. تعدادی از بازیگران شیلیایی این فیلم در جریان کودتای پینوشه به اعدام و تبعید محکوم شدند و فیلم ترسناک، مهیج و جنایی «سرپیکو»(1973) به کارگردانی «سیدنی لومت» و با بازی«آل پاچینو» در نقش پلیس  مخفی که در حال تحقیق روی فساد پلیس نیویورک است نیز ازجمله فیلم‌های مطرح تاریخ سینماست که موسیقی آن ساخته تئودوراکیس است.

مبارزه علیه کودتاچیان یونانی
در دوره حکومت نظامیان در یونان از سال‌های 1967 تا 1974 تضادها در جامعه یونان افزایش یافته بود و حکومت نظامی طی این دوران هزاران نفر از مخالفان سیاسی خود را سرکوب کرد. از نظر مردم یونان میکیس تئودوراکیس در این زمان نماد و معیاری برای مقاومت در برابر حکومت کودتاچیان محسوب می‌شد. او درحالی‌که به‌دلیل دیدگاه‌های سیاسی‌اش به زندان افتاده بود و سپس تبعید شد، همچنان با موسیقی برانگیزاننده خود که دارای لحنی سیاسی و شورشی بود در ذهن مردم به‌عنوان سازنده موسیقی تداعی‌گر آزادی‌های از دست رفته باقی ماند.  میکیس تئودوراکیس در گفت‌وگوی خود با نیویورک‌تایمز در سال1970 گفته است: در طول زندگی خود همواره با دو صدا زیسته‌ام؛ صدای سیاست و صدای موسیقی.

از مقاومت در جنگ جهانی دوم تا مبارزه با سرهنگ‌ها
در طول جنگ جهانی دوم میکیس تئودوراکیس به یک گروه از کمونیست‌‍‌های جوان پیوست که درمورد اشغال یونان علیه نیروهای فاشیست مبارزه می‌کردند. پس از جنگ نیز مشخص شد که نام وی در میان فهرستی که پلیس از اعضای کمونیست نیروهای مقاومت تنظیم کرده بود، وجود داشته است. او سپس همراه تعداد دیگری از کمونیست‌ها و چپ‌گرایان یونانی دستگیر و به زندانی در جزیره «ماکرونیسس» فرستاده شد. او در این جزیره به ورم ریه و سل مبتلا شد. همچنین وی را شکنجه و چندین بار اعدام ساختگی کردند.
پس از آزادی، تئودوراکیس در کنسرواتوارهای موسیقی شهر آتن و پاریس درس خواند. او طی آن دوران تعدادی سمفونی، راپسودی و موسیقی باله و مارش‌های انقلابی نوشت. او برای موسیقی خود اشعاری از شعرای یونانی که بیشترشان چپ‌گرا و کمونیست بودند، تنظیم کرد. زمانی که یونان در دوران جنگ سرد تبدیل به زمینی برای نبرد میان شرق و غرب شده بود، او استالین را در این زمینه مقصر ندانست و بر این باور بود که دخالت‌های «سیا» یونان را به محلی برای مناقشه میان شرق و غرب تبدیل کرده است.
ترور «گرگوریس لامبراکیس» فعال مشهور ضد‌جنگ بر تئودوراکیس بسیار تأثیر گذاشت. او در تظاهراتی ضد‌جنگ در «تسالونیکی» یکی از شهرهای یونان کشته شده بود. ترور وی اتفاقی تأثیرگذار در تاریخ معاصر یونان بود. این واقعه در فیلم «زد» به ظرافت توسط «کوستا گاوراس» به تصویر کشیده شده است. ترور «لامبراکیس» که توسط عوامل راست‌گرا به وقوع پیوسته بود، باعث بروز تظاهرات گسترده و بحران ملی در یونان شد.
میکیس تئودوراکیس در این دوره به عضویت یک سازمان چپ‌گرای جدید درآمد که نام «لامبراکیس» را بر خود داشت. این سازمان بسیاری از اعتراض‌ها در یونان را کلید زد و به تئودوراکیس در انتخابش به‌عنوان نماینده مجلس در سال1964 کمک کرد.
درحالی‌که ناآرامی‌های سیاسی و تلاطم اقتصادی یونان را در برگرفته بود، سرهنگ «جورج پاپادوپولوس» در راس یک کودتا در این کشور به قدرت رسید. او پس از به قدرت رسیدن، آزادی‌های مدنی را به حالت تعلیق درآورد و دستور تشکیل دادگاه‌های ویژه را صادر کرد. در این دوران، هزاران مخالف سیاسی به زندان محکوم یا تبعید شدند.
میکیس تئودوراکیس که به‌تازگی با «فیدل کاسترو» رهبر کوبا دیدار کرده بود، مخفی شد. حکم دستگیری وی صادر شد و دادگاهی نظامی تئودوراکیس را غیابی به 5‌ماه زندان محکوم کرد. متعاقب آن دستور منع خرید و فروش و حتی گوش فرادادن به آهنگ‌های تئودوراکیس صادر شد. چند‌ماه بعد او دستگیر شد و در زمان حبس به ساخت موسیقی در سلول زندان ادامه داد. براساس گزارش‌ها، تئودوراکیس در ماه‌های پایانی حبس، در وضعیتی بسیار نامناسب قرار داشت و در آن زمان گزارش‌هایی مبنی بر اینکه او در زندان خون بالا آورده است، منتشر شد.

درخواست بزرگان برای آزادی تئودوراکیس
پس از انتشار خبر دستگیری تئودوراکیس در عرصه بین‌الملل، لئونارد برنشتین، آرتور میلر، هری بلافونته،  دیمیتری شوستاکوویچ، آهنگساز مشهور آزادی میکیس تئودوراکیس از زندان  را خواستار شدند.
تئودوراکیس پس از آزادی از زندان و به‌دنبال آن تبعید از یونان، در خارج از کشور کنسرت‌های بسیاری برگزار کرد و طی آنها، دوران حکومت استبدادی نظامیان در یونان را برای مردم جهان یادآور شد. او همچنین در این زمان ارتباطات وسیعی با تعداد زیادی از رهبران دنیا برقرار کرد. او در این دوران با جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر، مارشال تیتو، رئیس‌جمهور یوگسلاوی، یاسر عرفات، از رهبران فلسطینی، فرانسو میتران، رئیس‌جمهور فرانسه، اولاف پالمه، نخست‌وزیر چپ‌گرای سوئد و ویلی برانت، صدراعظم آلمان غربی ملاقات و از آنها درخواست کرد در مخالفت با حکومت سرهنگ‌ها در یونان به وی بپیوندند. او با پابلو نرودا، شاعر مشهور و سالوادور آلنده، رئیس‌جمهور چپ‌گرای شیلی نیز در زمان ساخت فیلم «حکومت نظامی» در شیلی ملاقات کرده بود. او بعدها برای کتاب «آواز عمومی» از کتاب‌های شعر پابلو نرودا قطعاتی از موسیقی تنظیم کرد.
ارتباط‌ها و لحن سیاسی‌ وی در ساقط کردن حکومت نظامیان در یونان در سال1974 بسیار مؤثر بود. در نتیجه سقوط نظامیان در یونان، قانون اساسی جدیدی تدوین شد و این کشور توانست به عضویت جامعه اقتصادی اروپا که بعدها اتحادیه اروپا نام گرفت، درآید. میکیس تئودوراکیس، به‌عنوان برجسته‌ترین موسیقیدان یونانی سمفونی‌ها، اوپراها، باله‌ها، موسیقی‌های فیلم و موسیقی‌های زیادی برای اجرا در صحنه نوشت. او همچنین چندین آهنگ به‌صورت «مارش» برای تظاهرات اعتراضی تنظیم کرد.
تئودوراکیس سرودهایی برای گروه‌های مقاومت زمان جنگ جهانی دوم و همچنین اشعاری با لحن چپ‌گرایانه برای کارگران و مردم تحت ظلم به نگارش درآورده بود. یکی از آثار موسیقی سیاسی برجسته میکیس تئودوراکیس، «سه‌گانه مائوتاوسن» بود که نام آن از یکی از اردوگاه‌های نازی در زمان جنگ جهانی دوم برگرفته شده بود. این اثر، زیباترین اثر موسیقایی درباره کشتار آلمان نازی در جریان جنگ جهانی دوم توصیف شده است.
از دیگر کارهای مشهور تئودوراکیس ساخت سرود ملی فلسطین به سفارش یاسرعرفات براساس شعری از محمود درویش است.