از معماری رومی تا دولت عثمانی

پل رومی در محدوده منطقه یک واقع شده و روی رودخانه «مقصود بیک» در تقاطع خیابان دکتر شریعتی و بلوار صبا قرار دارد. این پل که البته امروز به شکل یک خیابان آسفالت‌شده دیده می‌شود و نشان و نمادی از یک پل ندارد، دسترسی دو محله قدیمی الهیه و قیطریه را به یکدیگر آسان کرده است. این تقریبا همه اطلاعات ما از پل رومی است؛ پل قدیمی و نوستالژی‌ای که احتمالا کمتر کسی از ما می‌داند چرا نامش را پل رومی گذاشته‌اند. اگر می‌خواهید بیشتر درباره پل رومی بدانید و از وجه تسمیه آن مطلع شوید، تا پایان این گزارش کوتاه همراهی‌مان کنید.

سفارت رومی!
درباره تاریخچه و وجه‌تسمیه پل رومی روایت‌های مختلفی وجود دارد. روایت‌هایی که سالیان سال است سینه به سینه چرخیده و امروز به ما رسیده است. اما یکی از معتبرترین روایت‌ها که اتفاقا تاریخچه محله پل رومی را هم برایمان روشن می‌کند، این است که در قرن 19میلادی، یعنی در آخرین سال‌های سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، «فخری افندی» از سفرای دولت عثمانی در شمال محله الهیه باغی می‌سازد که بعدها سفارت عثمانی می‌شود و با تغییر رژیم حاکم، به دولت ترکیه تعلق می‌گیرد. از آنجا که دولت عثمانی جانشین دولت روم شرقی شده بود، مردم ایران در دوران حکومت قاجار به دولت عثمانی دولت روم هم می‌گفتند. منوچهر ستوده، پژوهشگر و جغرافی‌دان تاریخی، در جلد نخست کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران» در این باره آورده است: «در ایران دوره قاجاریه و حتی پیش از آن، دولت عثمانی سابق را که جانشین دولت روم شرقی بود، دولت روم می‌خواندند و سفیر عثمانی را غالبا سفیر رومی می‌گفتند. سال1300 قمری یکی از سفیران دولت عثمانی در تهران در خیابان فردوسی (باغ ایلخانی سابق) محلی برای سفارتخانه خود بنا کرد و تاریخ بنای سفارت تهران و باغ و عمارت مزبور را (که در خیابان شریعتی قرار دارد). یکی از شعرای ترک‌زبان به فارسی چنین گفته است: سال هجری هزار و سیصد بود/ کاین بنا را به عون سبحانی/ ز امر سلطان حمیدخان روم/ ساخت فخری سعید عثمانی».



ترکیب پل چوبی و سفارت رومی
در کنار این باغ سفارت رومی که البته امروز هیچ اثری از آن به‌جا نمانده، یک پل چوبی مال‌رویی هم روی رودخانه شمیران قرار داشت که مسیر رفت‌وآمد اهالی به‌حساب می‌آمد. این پل بعد از آنکه سفیر عثمانی باغش را در این محدوده ساخت، به پل رومی شهرت پیدا کرد؛ نامی که بعدها به کل محله اطلاق شد.

سرآسیاب به‌جای پل رومی
شاید برایتان جالب باشد بدانید تا پیش از آنکه سفیر دولت عثمانی به تهران بیاید و در محدوده مورد نظر ما برای خودش باغ و عمارتی بسازد، نام این محله «سرآسیاب» بود. دلیلش هم آسیاب آبی بزرگی بود که در این محله وجود داشت و به‌واسطه همین آسیاب، آب نهر زرگنده یا رودخانه جعفرآباد به زمین‌های این محدوده تقسیم می‌شد. بعد که سفیر عثمانی باغش را در شمال محله الهیه و در جوار پل قدیمی این محدوده بنا کرد، نام این محله از سرآسیاب به پل رومی تغییر پیدا کرد.

پلی با طراحی رومی
اما بشنوید از روایت دیگری که درباره وجه‌تسمیه پل رومی گفته می‌شود. منوچهر صانعی، فرزند طراح پل رومی، معتقد است به‌دلیل نوع معماری این پل، به آن پل رومی گفته‌اند. ماجرا از این قرار است که پیش از پلی که امروز به شکل خیابانی آسفالت‌شده می‌بینیم، ابتدا پل چوبی زیبایی روی رودخانه وجود داشت که بعدها جای خودش را به پلی آجری داد؛ پلی که متأسفانه در سیل تهران از بین رفت. در آن زمان علی محمد معمارباشی که یکی از معماران بنام دوره قاجار است، پل دیگری را در محل همان پل از‌دست‌رفته ساخت که در ساخت آن از دور رومی استفاده کرد. منوچهر صانعی، پسر این معمار صاحب‌نام در بخشی از مصاحبه‌خود با سیروس علی‌نژاد در کتاب «چرا سفر می‌کنیم؟» گفته است: «در قدیم در همین محل پل رومی بود، پلی بود با دست‌اندازهایی زیبا که به‌علت عدم‌تعمیرات، سیل آن را کند و برد. این پل را بعد از آن ساختند که البته در زمان ساختن دهنه‌اش پهن‌تر بود. طراح پل پدر بنده بود. 80سال پیش ساخته شد. پل زیبایی بود و مردم می‌آمدند تماشا. اما اینکه این پل رومی نامیده شد، به‌علت نوع معماری آن است. در معماری چندین نوع دور وجود دارد. رومی داریم، دور تمام داریم، دوری کلیل و شکسته و غیره. وقتی طاق این پل را زدند، به فرم دور رومی زدند و ازاین رو به پل رومی معروف شد».


ساخته‌شده به‌دست اسیران رومی
و درنهایت به آخرین روایت از وجه‌تسمیه پل رومی می‌رسیم؛ روایتی که اگرچه کمتر از دو روایت دیگر قابل استناد است اما به هر حال درباره این پل نقل شده و شنیدنش خالی از لطف نیست. عده‌ای معتقدند پل رومی به شکل و شمایل پلی در جنوب غربی ایران، یعنی شهر دزفول ساخته شده است. نام آن پل، پل رومی بوده و به همین دلیل هم ما به پل ساخته‌شده روی رودخانه مقصودبیک تهران، پل رومی می‌گوییم. اما اینکه چرا به پل شهر دزفول، پل رومی می‌گفتند هم داستان جالبی دارد. ظاهرا در زمان حکومت ساسانیان، سربازان رومی که در جنگ علیه ایران شرکت کرده و بعد از شکست سپاه خود اسیر شده بودند، در ساخت پلی در جنوب غربی ایران به‌کار گرفته شدند. درواقع از آنجا که این پل توسط اسرای رومی ساخته شده بود، در گذشته به آن «قنطره الرومی» یا همان پل رومی می‌گفتند. بعد هم زمانی که ما در تهران پلی مشابه پل قدیمی شهر دزفول ساختیم، نام آن را از روی همان پل برداشتیم و به این ترتیب پل رومی در پایتخت شکل گرفت.