قنات‌های ایرانی؛ میراث جهانی

قنات‌ها ازجمله آثار تاریخی - زیستی در فلات ایران به‌شمار می‌روند که خشکسالی‌های اخیر آسیب فراوانی به آنها وارد کرده‌است؛ آثاری که اگرچه این روزها حال و روز خوشی ندارند، اما همچنان به‌عنوان نمادی از هنر معماری مردم مناطق خشک و مرکزی ایران به‌شمار می‌رود و شهرت جهانی دارد.برهمین اساس هم بود که درچهلمین اجلاس کمیته میراث‌جهانی که 25تیرماه سال1395 در شهراستانبول ترکیه برگزار شد، 11قنات ایرانی در 6  استان خراسان‌رضوی، خراسان‌جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان در میراث تاریخی و فرهنگی یونسکو به‌ثبت رسید. همشهری در پرونده ویژه‌ای به معرفی و بررسی وضعیت کنونی این قنات‌ها و تأثیر خشکسالی بر آنها پرداخته و اقدام‌های انجام شده برای احیای این قنات‌ها را مورد واکاوی قرار داده‌است که در ادامه می‌خوانید.

کامل‌ترین قنات جهان دراصفهان
قنات‌ها راه‌حل منحصربه‌فرد کویرنشینان برای مقابله با بی‌آبی و کم‌آبی بوده‌است. استان اصفهان 3قنات «مون»، «وزوان» و «مزدآباد» را درخود جا داده که با قدمت هزاران‌ساله، همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. قنات «وزوان» که آن را قنات «سروارچه» نیز می‌نامند، یکی از 11قنات ایران به‌شمارمی‌رود که به ثبت یونسکو رسیده‌است. ساخت این قنات که بیش‌از 1800سال قدمت دارد، به دوره ساسانیان بازمی‌گردد و از نوع قنات‌های جلگه‌اى یا دشتی است که در مناطق شیبدار ساخته می‌شود و آب براثر شیب زمین درآن جاری می‌شود. طول قنات «وزوان» از مظهر قنات، یعنی جایی که آب از کانال زیرزمینی به روی زمین می‌رسد تا مادرچاهی که در قدیم وجود داشته و اکنون دیگر اثری از آن نیست، در سرشاخۀ اصلی، 36کیلومتر بوده و 2شاخۀ فرعی دیگر هریک 5تا 6کیلومتر طول داشته‌اند. درمجموع طول شاخه‌های این قنات، 48کیلومتر بوده و درحال‌حاضردارای 64حلقه چاه است که از 18متر در مادرچاه تا 2متر در نزدیکی مظهر قنات عمق دارند. آب‌دهی این قنات که آن را نخستین و کامل‌ترین قنات درسطح جهان می‌دانند، از 23 تا50لیتردرثانیه، درنوسان است و این میزان در اوج آب‌دهی، تا 100لیتردر ثانیه نیز اعلام شده‌است. قنات 18کیلومتری «مزدآباد» میمه که یکی از طولانی‌ترین قنات‌های منطقه به‌شمارمی‌رود نیز به ثبت جهانی رسیده‌است. دبی این قنات 110لیتردرثانیه است و از پرآب‌ترین قنات‌ها به‌شمار می‌رود. مردم منطقه هم به‌دلیل جریان دائم آب دراین قنات، از آن با نام رودخانه زیرزمینی یاد می‌کنند. دراین قنات آب سرد و گرم وجود دارد و تأسیسات سدمانندی درآن به‌کار رفته تا آب را ذخیره کند. این قنات 2هزارو500ساله برای جلوگیری از هدررفت آب در فصولی که نیازی به آبیاری مزارع نبوده، از تکنولوژی پیشرفته سدهای زیرزمینی استفاده کرده‌است. ساخت این سدهای زیرزمینی به‌وضوح، نشانگر نبوغ و خلاقیت مبتکران و سازندگان آن است. معمولاً این بندها را اوایل آذرماه می‌بستند و اوایل فروردین باز می‌کردند. قنات 2طبقه «مون» در اردستان نیز شگفتی دیگری است. این قنات 2هزارساله، حد‌اقل دارای 2ویژگی منحصربه‌فرد بوده که آن را نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان ممتاز کرده‌است. این قنات به‌صورت 2طبقه طراحی شده، به‌گونه‌ای که قنات نخست حداقل 3متر بالاتر از قنات زیرین طراحی شده و دارای سفره آب زیر‌زمینی جداگانه‌ای بوده، اما پس‌از نیاز مردم به آب بیشتر، متخصصان ایرانی صدها سال قبل با بررسی لایه رسی خاک زیرین قنات نخست و در فاصله اندکی ازآن، قنات دوم را 3‌متر پایین‌تر از قنات نخست حفر کردند. بنابراین حالا 2قنات مجزا و به فاصله 3متر از یکدیگر و موازی هم در 2طبقه حفر شده‌اند. ازسوی دیگر «مون» تنها قنات تاریخی کشور است که در گستره شهری حفر شده و از داخل خیابان‌ها و حتی از زیر‌خانه‌های مردم عبور کرده و باغ‌های شهر و مزارع آنان را سیراب می‌کند.هرچند حفر چاه‌های‌ عمیق‌ و نیمه‌‌عمیق‌ دردشت‌های‌ کشور و در حریم‌ قنات‌ها سبب افت‌ سطح‌ سفره‌های‌ آب‌ زیرزمینی‌ و آب‌‌دهی‌ کم‌ و کم‌تر قنات‌ها شد، اما این 3قنات همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند و در زندگی مردم تأثیرگذارند‌. این قنات‌ها مرتب لایروبی می‌شوند و نورپردازی، لایروبی، مرمت و پله‌چینی آنها هم انجام شده و گردشگران از این مکان‌ها بازدید می‌کنند.

قنات‌های جهانی یزد، جاذبه‌های گردشگری امروز
قنات «زارچ» و قنات «حسن‌آباد» مشیر و دهنو سال۱۳۹۵به‌همراه ۹قنات دیگر از استان‌های خراسان‌رضوی، خراسان‌جنوبی، کرمان، مرکزی و اصفهان در فهرست میراث‌جهانی یونسکو ثبت شد. قنات 3هزارساله«زارچ» به‌طول ۸۳کیلومتر به‌عنوان طولانی‌ترین قنات جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است. این قنات که از ویژگی‌های آن، داشتن 70پله است، درعمق ۲۳متری زمین حفر شد و این ویژگی، به اضافه طولانی بودن و قدمت، آن را به یکی از قنات‌های ارزنده دنیا تبدیل کرده‌است. قنات «زارچ»، از روستای فهرج در ۶۰کیلومتری شهریزد سرچشمه می‌گیرد، حدود ۳۰کیلومتر آن نیز از «اکرمیه» تا دروازه‌قرآن، از زیر شهریزد می گذرد و پس از خروج از یزد و طی چند کیلومتر دیگر، به بخش زارچ می‌رسد. تا ۴۰سال قبل، آب‌دهی قنات زارچ بیش‌از ۱۵۰لیتر در ثانیه بود، اما به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آب‌دهی آن به‌شدت کاهش یافته‌است. زارچ که در ۱۵کیلومتری شهریزد قرار دارد، تا سال۱۳۴۲ جزو نواحی روستایی به‌شمار می‌رفت، اما پس‌از آن، به‌عنوان منطقه شهری شناخته شد. این قنات در سال‌های گذشته لایروبی و مرمت شده تا جریان محدود آب درآن برقرار شود. با نورپردازی انجام شده در مظهرقنات و درنقاطی از بافت تاریخی یزد، گردشگران قادر به ورود به قنات هستند. قنات «حسن‌آباد» مشیر و دهنو نیز از دیگر قنات‌های جهانی یزد است. مادرچاه این قنات که در نزدیکی چشمه‌ «غربالبیز» مهریز قرارگرفته، از آب شیرین و گوارای ارتفاعات «شیرکوه» سرچشمه گرفته‌است. رشته‌‌های قنات حسن‌آباد پس از طی مسیری بسیارطولانی و سیراب ساختن چندین روستا و آبادی، درنهایت به باغ پهلوان‌‌پور مهریز می ‌رسد و دراین باغ میراث جهانی جاری می‌‌شود. آب زلال این قنات، املاح کمی دارد، بسیارشیرین و گواراست و دبی آن در فصول پرباران به ۲۰۰لیتر درثانیه می‌رسد. «حسن‌آباد» قناتی ۷۰۰ساله درشهرستان ییلاقی مهریز یزد و متعلق به دوره میانی اسلامی (قرن هشتم) است و سال۱۳۸۹ درفهرست آثارملی ایران به ثبت رسید. میزان بارندگی سالانه در شیرکوه یزد تأثیر مستقیمی بر مقدار آب‌دهی این قنات دارد. در سال‌‌های پرباران و به‌ویژه بهار، میزان آب‌دهی آن به ۲۰۰لیتردر ثانیه می‌رسد، اما در تابستان و پاییز این مقدار به ۱۱۰لیتر درثانیه کاهش می‌یابد.

«قصبه» گناباد؛ قنات یادگار «کیخسرو» 
قنات «قصبه» گناباد در خراسان‌رضوی از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخته دست بشر است. این قنات به‌طول 33کیلومتر، از 2رشته اصلی «قصبه» و «دولاب» تشکیل شده‌است که درمجموع 472میله چاه دارد. حفر کانالی با این عظمت با ژرفنای بیش‌از 300متر و حجم افزون‌بر 73میلیون مترمکعب برداشت خاک با کم‌ترین خطا در مسیر یا شیب‌بندی از عصر هخامنشیان، نشان دهنده نبوغ ایرانی و شاهکاری بی‌نظیر در سراسرجهان است. این قنات شگفت‌انگیز که قدمت آن حداقل به 2هزارو 250سال پیش بازمی‌گردد، یکی از پرآب‌ترین قنات‌های ایران است. با توجه به این ویژگی‌ها در پرونده قنات‌های یازده‌گانه ایران سال1395 درچهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهراستانبول ترکیه در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌ثبت رسید. ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه‌اش به توصیف این قنات پرداخته و حفر آن را به کیسخرو نسبت داده‌است. از تدابیر به‌کار رفته درمعماری این قنات تعدد چاه‌های آن است که به بیش‌از 470حلقه می‌رسد. 60درصد چاه‌های قنات مسدود است و 40درصد آنها با آب‌دهی 150لیتر در ثانیه باقی مانده‌است. از مزیت‌های قنات «قصبه» گناباد قرارگرفتن آن در نزدیکی شهر، دسترسی آسان و همچنین وجود جاذبه‌های گردشگری پیرامون آن است که از آنها می‌توان به مسجدجامع گناباد، مدرسه نجومیه، موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی، وجود کوچه‌باغ‌ها، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و اماکن رفاهی و... اشاره کرد. قنات «قصبه» گناباد هرساله میزبان حدود ۷۰هزارگردشگر داخلی و خارجی است، اما با توجه به همه‌گیری ویروس کرونا، اکنون این مکان پذیرای گردشگران نیست. در مردادماه امسال در یک اقدام غیرکارشناسی، قسمتی از مظهر قنات جهانی«قصبه» به‌نام گودال با خاک پر شد و به این اثر خسارت وارد کرد. بررسی‌های انجام شده در دشت گناباد نشان‌ داده‌است 2عامل اصلی در کاهش آب‌دهی قنوات موثر بوده‌است؛ یکی افت سطح آب زیرزمینی و دیگری پدیده تغییراقلیم‌جهانی که در کشور ما به‌صورت خشکسالی‌های شدید نمود یافته و سبب تشدید افت سطح آب و کسری مخزن زیرزمینی شده و منطقه گناباد را به‌شدت دچار بحران آب کرده‌است؛ به‌گونه‌ای که حالا دشت گناباد یکی ازدشت‌های ممنوعه حفرچاه به‌حساب می‌آید. 

کاهش آب‌دهی قنات ابراهیم‌آباد
قنات «ابراهیم‌آباد» اراک هم یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های ایران است که به‌طول یک کیلومتر از کوه‌های «هفتادقله» سرچشمه می‌گیرد و تا روستای ابراهیم‌آباد ادامه می‌یابد. این اثر تاریخی سال1393 در فهرست آثار تاریخی ملی و در سال1395 به‌همراه 10قنات تاریخی کشور در فهرست میراث‌جهانی به ثبت رسید. این اثر
 تاریخی - فرهنگی به سده‌های پنجم و ششم هجری باز می‌گردد و به لحاظ گونه‌شناختی و ویژگی‌های معماری، فرم چاه‌های این قنات مخروطی شکل است، یعنی هرچه چاه به‌سمت پایین می‌رود، بازتر می‌شود. قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره به حدود ۱۰حلقه می‌‏رسد. میله‌های بعدی‏ پس‌از مادرچاه که تعداد آنها به ۴۰حلقه می‏‌رسد، هرکدام حدود ۱۰۰مترعمق دارند و عمق مادرچاه نیز حدود ۱۱۰ذرع است. قنات «ابراهیم‌آباد» شامل یک رشته اصلی و 2رشته فرعی به نام‌های «رونا» و «قوشد» است. درطول مسیر این قنات ۳۴۸حلقه چاه برای هوادهی و جریان روان حرکت آب ایجاد شده که ۳۱۱حلقه آن در شاخه اصلی، ۱۵حلقه در رشته «رونا» و ۲۲حلقه هم در رشته «قوشد» قراردارد. قنات «ابراهیم‌آباد» از زمان شکل‌گیری تاکنون نقش مهمی در تأمین آب موردنیاز کشاورزی و آشامیدنی اهالی روستای کهن ابراهیم‌آباد داشته است و اکنون حدود ۱۰۰هکتار از اراضی روستای ابراهیم‌آباد به‌صورت دوره‌ای از این قنات سیرآب می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد دبی آب این قنات نسبت به 30 تا 40سال گذشته کاهش بسیاری داشته، اما در خشکسالی‌های 5سال اخیر، سطح آب آن کاهش محسوسی نداشته‌است. کشاورزان ابراهیم‌آباد معتقدند کاهش آب این قنات ناشی از لایروبی نکردن است، چراکه تاکنون این قنات به‌صورت اصولی و از مادرچاه اولی لایروبی نشده که این موضوع سبب ریزش بخش‌هایی از قنات شده‌است. اعتبار اختصاص‌یافته از سازمان جهادکشاورزی برای لایروبی قنات ناچیز بوده و تنها برای لایروبی یک یا 2حلقه از چاه‌ها کافی است که با این حجم از لایروبی، سال بعد قنات دوباره به حالت قبلی باز می‌گردد و باید مجددا لایروبی شود. اگر با انجام یک طرح مطالعاتی، قنات ابراهیم‌آباد به کلی لایروبی شود، مشکل کاهش دبی آن تا 40سال آینده رفع می‌شود. پس از ثبت قنات «ابراهیم‌آباد» در فهرست آثارجهانی، این قنات مشمول قواعد خاصی شد و با تعیین حریم برای آن، با کشاورزانی که در حریم قنات کشت می‌کردند، برخورد شد. در طرح جدید برای موتورهای موجود برسر راه قنات، کنتور اختصاص پیدا کرد تا بیش از دبی مشخص، از آب قنات استفاده نکنند و آب‌دهی قنات کاهش نیابد. یکی از دلایل قرارگرفتن این قنات در فهرست آثارجهانی، این است که روی هیچ‌کدام از قسمت‌های قنات اعم از کانال‌ها و چاه‌ها باز نیست تا کسی به آب آن دسترسی نداشته باشد که این موضوع جلوگیری از آلودگی آب قنات را درپی داشته است. شغل بیشتر ساکنان ابراهیم‌آباد کشاورزی است و این قنات به‌ویژه در خشکسالی‌های اخیر، نقش اساسی در گذران زندگی آنها داشته، با این حال اختصاص نیافتن اعتبارات لازم، سبب کاهش آب‌دهی آن شده‌است.

سیراب  شدن زعفران فردوس از قنات «بلده»
آب قنات‌جهانی «بلده» که از ۱۵رشته قنات و 4دهنه چشمه تشکیل شده، بعد از گذشت هزارسال هنوز در شهرستان فردوس جاری است و از نبوغ و خلاقیت ایرانیان نشان دارد. براساس احتمالات، قنات بلده در عصر ساسانی و در دل کوه‌های شرقی منطقه فردوس حفر شده‌است. این سازه آبی با دانش سنتی مدیریت می‌شود و آب استحصالی از آن سبب آبادانی منطقه فردوس، مزارع و باغ‌ها شده‌است. قنات «بلده»، یک مجموعه کامل تاریخی از استحصال آب است و نه‌تنها بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند، بلکه پس از پیمودن ۴۵کیلومتر، بیش‌از ۲هزارو ۳۸۲هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس نیز ازسوی این قنات سیراب می‌شود. مجموعه قنات بلده شهرستان فردوس پس‌از ثبت در فهرست آثارملی ایران، تابستان سال۱۳۹۵ درفهرست میراث جهانی هم به ثبت رسید. در سال‌های اخیر براثر خشکسالی آب‌دهی قنات هزارساله بلده کاهش ۶۰درصدی داشته‌است. این درحالی‌است که در سال‌های ترسالی، میزان آب‌دهی این قنات، ۲۰۰ تا ۲۵۰لیتر بر ثانیه بوده، اما اکنون این رقم به ۸۰لیتربر ثانیه رسیده‌است. ساخت استخر ذخیره آب قنات جهانی «بلده» با هدف توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، بهره‌مندی از سامانه‌های نوین آبیاری و آب‌های روان اصلی در شهر باغستان شهرستان فردوس، با اعتبار بیش‌از ۱۵میلیارد ریال و حجم ذخیره‌سازی یک‌میلیون و ۲۱هزارو ۷۸۶مترمکعب در دی‌ماه سال‌گذشته آغاز شد. همچنین سال‌گذشته طرح آبخیزداری قنات «بلده» با عنوان «آبخیز تا جالیز» با حجم خاکریزی 70هزارمترمکعب، ارتفاع ۷متر و حجم مخزن 311هزارمترمکعب با اعتبار۹۵۰میلیون تومان از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی اجرا شد. این قنات به لایه‌روبی نیاز دارد و اجرای این عملیات نیز نیازمند تأمین اعتبار است. زعفران از محصولات خاص مناطق‌ کویری با نیازکم به آب‌ است و مزارع زیرکشت آن در شهر فردوس نیز توسط قنات «بلده» آبیاری می‌شود. محصول زعفران سالانه 3تا 4بار با آب قنات آبیاری می‌شود که این شیوه‌ نقش عمده‌ای در حفظ و ثمربخشی این محصول دارد.

3قنات جهانی کرمان
قنات‌ها نقش انکارناپذیری در شکل‌‌گیری، حفظ و گسترش تمدن در فلات مرکزی ایران داشته و بسیاری از شهرهای مهم فلات مرکزی ایران (کرمان، یزد،‌کاشان، طبس و...) و روستاها، پیرامون مظهر قنات‌ها شکل گرفته و توسعه یافته‌اند. قنات تنها یک سامانه آبیاری نیست، بلکه بخش مهمی از هویت، تاریخ و فرهنگ ایرانیان است که در پهنه سرزمین ایران به‌یادگار مانده‌است. درچهلمین اجلاس کمیته میراث‌جهانی 11قنات ایرانی در میراث‌تاریخی - فرهنگی یونسکو ثبت شد که ازاین میان، 3قنات از استان کرمان بود. پس از بررسی کمیته ثبت میراث‌جهانی یونسکو، پرونده قنات «گوهرریز» جوپار و قنات‌های «اکبرآباد» و«قاسم‌آباد» بروات بم به ثبت جهانی رسید. یکی از فعال‌ترین قنات‌های کرمان «گوهرریز» جوپار است که 3هزارو ۵۵۶متر طول و ۱۲۹حلقه چاه دارد و با دبی آب ۶۰لیتر در ثانیه، حدود ۳۳۰هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند. یکی از مزیت‌های این قنات تأمین آب آن از گسل است و در افسانه‌ها آمده که «ماهی کور سپیدی نگاهبان این قنات است و اگر کسی آن را ببیند، فوت می‌کند.» درباره تاریخچه قنات «شش مقسم» یا «گوهرریز» اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما براساس گزارش‌‌های محلی که از پیشینیان خود نقل می‌‌کنند ابتدا 6رشته چشمه در دامنه کوه جوپار وجود داشته که یکی از بانوان منطقه به نام «گوهر» که از عشایر متمول منطقه بوده همه چشمه‌ها را خریداری کرده و قنات «گوهرریز» را ایجاد می‌کند. براساس منابع تاریخی، نام جوپار به دوران سلجوقی بازمی‌گردد و مربوط به قلعه‌‌ای در 5کیلومتری شهر امروزی جوپار است. وجود بنای شاهزاده حسین (مربوط به دوره صفویه) در شهر جوپار و به احتمال زیاد قنات «گوهرریز»، باعث شکل‌‌گیری شهر جوپار شده و می‌‌توان قدمت قنات را به دوران صفویه دانست. تناسب مالکیت زمین و آب و نظام‌ مهندسی دقیق توزیع آب، سبب شده در منطقه نه‌تنها تنش‌‌های اجتماعی برسر منابع آب قنات «گوهرریز» وجود نداشته نباشد، بلکه این قنات عامل وحدت و همبستگی اجتماعی و سرمایه بزرگ اجتماعی برای ساکنان شهر جوپار شده‌است. مدیر پایگاه میراث‌جهانی قنات «گوهرریز» جوپار چندماه قبل از ساماندهی محوطه اطراف این قنات با اعتبار یک میلیارد ریال از محل اعتبارات ملی خبرداد که شامل ایجاد مسیر پیاده‌راه براساس ضوابط عرصه و حریم قنوات ثبت شده‌است. «اکبر آباد» و «قاسم‌آباد» در شهرستان بروات بم هم 2قنات دیگر ثبت جهانی شده در کرمان هستند که درمجموع۳۵۰۰متر طول دارند و دبی آنها به ۱۴۷لیتر بر ثانیه می‌رسد.علت ثبت این 2قنات، دوقلو بودن و پرآبی آنهاست. در واقع این رشته‌ قنات دوقلو، پرآب‌‌ترین قنات دوقلو در ایران و جهان است، به‌همین دلیل سازمان یونسکو با رأی تمام اعضا، این بنا را ذیل میراث «قنات ایرانی» به ثبت رسانده‌است. خاطره‌‌ای که بعد از دیدار از شهر بم و ارگ به یاد می‌ماند، بازدید از چنین میراث‌‌های شگرفی است که یکی از خلاقانه‌ترین سازه‌‌های بشر در زمان باستان به‌حساب می‌آید. قطعا این قنات‌های شگفت‌انگیز نیاز به حمایت و دیده شدن دارند که پیش‌نیاز آن بازسازی محیط اطراف است تا به شوق بازدیدکنندگان بیفزاید.