شلیک اخبار بر روان ایرانیان

یکتا فراهانی- خبرنگار

بازار شایعات و اخبار منفی کرونا داغ است؛ از یک سال و نیم گذشته که کرونا پُر زور، شایع شد، سیل اخبار مربوط به این ویروس ناشناخته بر سر مردم جاری شد و هر روز مردم شاهد ارائه آمارهای جدید هستند. حالا نزدیک به 18 ماه می گذرد و با روشن شدن زوایای تاریک از این ویروس ناشناخته، اخبار روند دیگری به خود گرفته است. با شدت گرفتن شیوع بیماری در کشور و قرار گرفتن در پیک طولانی با آمار مرگ و ابتلایی که هر روز رکورد جدیدی ثبت می‌کند، مردم، خسته از حجم بالای اخبار منفی، رسانه‌ گریز شده‌اند؛ اخباری که در قالب تصویر، ویدئو و گزارش و خبر، حجم زیادی از اطلاعات ناراحت ‌کننده از رنج بیماران و خانواده‌هایشان را منعکس می‌کند. سردخانه‌هایی با جنازه‌های روی هم قرار گرفته، قبرستان‌هایی پُر از خانواده‌های داغدار، صف‌های طولانی برای خرید داروی رمدسیویر و سرم و ... ویدئوهایی که حکایت از استیصال مردم برای پیدا کردن تخت خالی دارد، به طور مرتب در فضای مجازی و کانال‌های خبری دست به دست می‌شود و سر از رسانه‌های رسمی هم در می‌آورد.  انتشار گسترده اخبار کرونایی در کنار اطلاعات نادرستی و سوالات مردم درباره انواع واکسن و چرایی سوء مدیریت‌ها، وضعیت نابسامانی برای سلامت روان جامعه ایجاد کرده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند این حجم از اخبار منفی در کنار اطلاعات نادرست و شایعه‌ها، در پاندمی کرونا تهدیدی بر سلامت روان جامعه است، بخشی از جامعه حالا دچار بیمارستان‌هراسی و واکسن‌هراسی شده‌اند و حتی نسبت به جزیی‌ترین اطلاعات، با تردید برخورد می‌کنند. احساس افسردگی، اضطراب و استرس از ابتلا و مرگ به دلیل کرونا و از سوی دیگر کاهش اعتماد  به خبرهای اعلام شده از سوی مسئولان، گریبان مردم را گرفته است. روانشناسان و جامعه‌شناسان تاکید می‌کنند که مردم باید نسبت به دریافت اطلاعات، هوشمندانه عمل کنند و تنها به بُعد منفی اخبار توجه نکنند. آنها تایید می‌کنند که پاندمی کرونا، اساسا اخبار دلگرم‌کننده و امیدوارکننده‌ای ندارد اما می‌توان از دل آن، به امیدواری رسید.

شنیدن اخبار دلگرم‌کننده دور از انتظار است
محمد‌مهدی لبیبی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، درباره چگونگی تأثیرگذاری اخبار مربوط به کرونا بر روان مردم به همشهری می‌گوید: «در بحران‌های مختلف مثل اپیدمی کرونا، انتظار شنیدن اخبار دلگرم‌کننده، دور از انتظار است. طبیعی است با آمار رو به افزایش مبتلایان و فوت شده‌ها، فضای ناراحت‌کننده‌ای بر جامعه حکمفرما باشد. بنابراین در چنین شرایطی نمی‌توان به مردم امید واهی داد، مگر اینکه شرایط بهتری توسط عوامل کنترل بحران مهیا شده باشد یا به‌نوعی مردم متوجه کنترل شرایط توسط دولت شوند. اما وقتی چنین شرایط و حتی چشم‌اندازی برای آن وجود نداشته باشد، طبعا در جامعه هم شاهد استرس و اضطراب بیشتر خواهیم بود». به‌گفته این جامعه‌شناس، امیل‌دورکیم، جامعه‌شناس معاصر فرانسوی، نقدی در شرایط بحران دارد. او می‌گوید جامعه در فضای طبیعی، روال طبیعی خود را خواهد داشت. مثلا اگر در طول سال 50نفر در سواحل دریای خزر غرق می‌شوند طبیعی است چون همیشه چنین خطراتی وجود داشته است. اما اگر یک سال، این عدد چندین برابر شود ما با بحران مواجه شده‌ایم. بنا بر نظر دورکیم، اگر در جامعه‌ای آسیب‌های اجتماعی هنگام مواجهه با بحران در حد عادی و معمولی باشد، جامعه در شرایط بحرانی قرار نخواهد گرفت. اما وقتی شاهد شرایط بی‌سابقه و نامتناسب با وضع موجود در جامعه باشیم، شرایط از حالت طبیعی خارج می‌شود. در چنین وضعیتی، مسئولیت رسانه‌ها ازجمله رسانه‌های رسمی، جمعی یا فضای مجازی، دچار تحول می‌شود. این رسانه‌ها باید بتوانند خود را با شرایط موجود تطبیق دهند. به‌گفته لبیبی، موضوع مهم، مدیریت بیماری کروناست که به‌گفته مردم و بسیاری از مسئولان، مدیریت خوبی نبوده است. تعمدی هم در کار نبوده اما شیوه‌های کاربردی متناسب با هدف درنظر گرفته نشده است.

ضرورت مواجهه درست، غیرهیجانی و غیرتحلیلی با اخبار
او ادامه می‌دهد: آزمون و خطاهای بسیار، باعث بروز استرس و اضطراب بیشتر در مردم شده است. مشکل ما در فضاهای مجازی و خبررسانی، پایین‌بودن سواد رسانه‌ای است. سواد رسانه‌ای این امکان را به افراد می‌دهد تا هنگام شنیدن هر خبری از هر منبعی، بلافاصله تحت‌تأثیرآن خبر قرار نگیرند، بلکه حتما قبل از باور کردن خبرها، منبع و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنند و از صحت و سقم آن با خبر شوند».
این جامعه‌شناس معتقد است افراد پس از تمرکز بر هر خبر، باید امکان وقوع آن را ارزیابی کنند. چون منفعل‌بودن مخاطب، موضوعی است که بیشتر می‌تواند به اخبار منفی دامن بزند. فرستنده خبر در فضای مجازی می‌تواند هر شخصی باشد و بسیار راحت، واقعیت را بدون توجه به زمان و مکان وقوع آن تحریف کند. بنابراین سواد رسانه‌ای گیرنده خبر بسیار مهم است چراکه اگر نتواند تحلیل و شناخت درستی از اخبار داشته باشد به‌راحتی تبدیل به عامل انتقال اخبار نامربوط یا جعلی می‌شود. این موضوع ضعف جامعه را در شناخت منابع معتبر خبری نشان می‌دهد.
تنها راه مقابله با آن‌هم، بالابردن سواد رسانه‌ای و مواجهه درست، غیرهیجانی و غیرتحلیلی با اخبار است.
لبیبی می‌گوید: «موضوع بسیار مهم دیگر درباره چگونگی پخش اخبار در شرایط بحرانی مثل پاندمی کرونا، محتوای خود خبر، یعنی ارزیابی پیام در حوزه تخصصی است. این کار باعث بالارفتن آگاهی افراد می‌شود. بنابراین در هیچ فضا و رسانه‌ای نمی‌توان به راحتی، افراد را تحت‌تأثیر قرار داد و جو متشنجی به‌وجود آورد. علاوه بر محتوا و فرستنده پیام، برداشت مخاطب هم بسیار مهم است. یعنی برداشت ما به‌جای شنیدن بسیاری از اخبار مهم درباره بیماری کرونا، توجه مخاطبان به مراقبت بیشتر است، نه ایجاد ترس و استرس بیشتر. وقتی کادر درمان از مردم می‌خواهد راه‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری را رعایت کنند، به این دلیل است که بیمارستان‌ها پر شده‌اند و تجهیزات کم است. برداشت مخاطب باید توجه بر بخش آگاهی‌بخشی ماجرا باشد، نه احساس وحشت و استرس. البته این موضوع به نوع نوشتار و بیان خبر یا چگونگی انتشار آن در فضاهای مجازی هم مربوط می‌شود. نمایش بعضی فیلم‌های متاثرکننده مثل جنازه‌های در کنار هم قرارگرفته در سردخانه‌ها، مراسم خاکسپاری فوتی‌های کرونا و انتشار پیاپی آن در فضای مجازی هم به همین صورت است.

ایجاد تعادل در اخبار مربوط به کرونا
به‌گفته این استاد دانشگاه، در شرایط بحرانی مانند کرونا، ذهن افراد بیشتر به سمت اخبار منفی کشیده می‌شود. وقتی موضوع مرگ‌ومیر افراد یا اخبار منفی مرتبط با آن زیاد باشد، توجه به آن هم بالا می‌رود اما در همین روزها اگر چند گزارش درباره بهبود‌یافته‌های کرونا منتشر شود، فضای آرام‌تری ایجاد می‌شود. بنابراین برای تلطیف فضای حاکم بر اخبار، می‌توان در کنار اخبار و انتشار آمار فوتی‌های کرونا، به بهبودیافته‌ها هم پرداخت که تعدادشان بسیار زیاد است. درحالی‌که کمتر شاهد چنین اخباری هستیم. بنابراین ایجاد تعادل بین اخبار منفی و حواشی مثبت آن در شرایط بحرانی موضوع بسیار مهمی است که حتما باید به آن توجه شود تا استرس و اضطراب هم در چنین شرایطی تا حد ممکن کم شود.
وقتی افراد از تجربیات امیدبخش خود بگویند، کمی توازن بین خبرها برقرار می‌شود و آگاهی و امید مردم هم بیشتر خواهد شد. البته به‌گفته لبیبی، استرس و اضطراب، اتفاق بدی نیست و در مواجهه با خطر باید آنها را تجربه کرد. اما موضوع مهم نوع مواجهه و برخورد با این استرس‌ها و اضطراب‌ها و تجربه میزان طبیعی آن است تا افراد را در برابر خطر محافظت کند. مشکل زمانی است که ترس و استرس بیش از حد طبیعی باشد. آن زمان نقش اطلاع‌رسانی بسیار پررنگ می‌شود.

چگونه ماهیت اخبار منفی را تغییر دهیم
 زهرا اجاق، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، درباره انتشار لجام‌گسیخته اخبار مربوط به کرونا و تأثیرات روانی و اجتماعی آن بر جامعه توضیحاتی به همشهری می‌دهد. او می‌گوید: «کرونا، در کل پدیده‌ای منفی است؛ بنابراین سخن گفتن از چیزی که نظم دنیا را بر هم‌زده توسط یک رسانه و هر نوع خبررسانی در فضای مجازی، برجسته‌سازی یک موضوع با ابعاد منفی است؛ البته نپرداختن به این موضوع و پنهان کردن آن آسیب بیشتری به جامعه وارد می‌کند و اعتماد مردم را هم از بین می‌برد. مسئله اینجاست که ماهیت این ویروس، به‌گونه‌ای است که نیازمند اطلاع‌رسانی است.» به‌گفته اجاق، مهم‌ترین وظیفه رسانه، آگاه کردن جامعه است، اما هنگام خبررسانی باید کارکردهای دیگر آن هم مدنظر قرار گیرد. حدود 8‌ماه پیش در آمریکا مطالعه دقیقی بر رسانه‌های آن کشور صورت گرفت و مشخص شد بین 71 تا 90درصد اخبار کرونا در آمریکا جنبه منفی داشته است؛ درحالی‌که پرداختن به این میزان اخبار منفی در مجلات علمی و رسانه‌های کشورهای اروپایی کمتر بوده است.
 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می‌گوید: «در رسانه‌، چیزی به نام «تُن خبر» داریم؛ یعنی روند و آهنگ خبردهی یا گزارش ما از یک پدیده‌ای مثل کرونا، مثبت است یا منفی؛ مثلا وقتی درباره واکسن کرونا یا کاهش مرگ بیماران صحبت می‌کنیم، تُن خبر مثبت است، اما وقتی از کمبود واکسن خبر دهیم، تُن منفی است. به اعتقاد اجاق، در ایران رسانه‌هایی ازجمله صدا و سیما تا روزنامه‌ها و سایت‌های خبری، تُن منفی را انتخاب کرده‌اند؛ چون نحوه مدیریت کرونا هم اینگونه بوده است: «زمانی که از سفر مردم در دوران قرنطینه خبر می‌دهیم، درواقع باز هم خبر، بُعد منفی به‌خود می‌گیرد؛ هر چند که کاملا واقعی است و باید هم گفته شود. البته گاهی می‌توان تُن خبر را تغییر داد؛ مثلا در سایت سازمان غذا و دارو آمریکا اعلام شده که تأثیر واکسن چینی سینوفارم بر سویه دلتا کم است، اما همزمان سازمان بهداشت جهانی این واکسن را تأیید و اعلام کرده که هر واکسنی که می‌تواند تا حدودی ایمنی ایجاد کند، استفاده شود؛ چراکه از مرگ افراد جلوگیری می‌کند. به این ترتیب، تُن منفی یک خبر در مورد یک واکسن را می‌توان به تن مثبت تبدیل کرد. اجاق تأکید می‌کند که چگونگی انتقال واقعیت به جامعه، تولید، باز تولید و بازتاب آن، موضوعات مهمی است که باید از سوی رسانه‌ها مورد توجه قرار گیرد. به‌گفته رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دلیل منفی بودن جو خبری این روزها این است که اساسا «خبر بد، خبر خوب است.» یعنی رسانه‌ها، سرویس‌های خبررسان و فضای مجازی، همه دنبال انعکاس خبرهای منفی‌ یا به‌اصطلاح داغند؛ چون بیشتر می‌تواند توجه مخاطب را جلب کند. موضوع مهم دیگر، ماهیت فضای علمی حاکم بر جامعه است. مثلا در مورد کرونا سردرگمی مردم و نداشتن آگاهی کافی درباره جزئیات سویه‌های ویروس یا عملکرد واکسن‌های مختلف، ابهامات زیادی را ایجاد کرده است و همه اینها در شرایطی است که حتی پژوهشگران این ویروس، هنوز نتوانسته‌اند به شناخت کاملی از آن برسند.
 براساس اعلام این استاد دانشگاه، اگر روزنامه‌نگار به این آگاهی برسد که اصولا ابهامات کرونا زیاد است و با علم به این موضوع بتواند اطلاعات خوبی به مخاطبان بدهد، آن زمان است که تن درستی به خبرش داده است: «مثلا بگوید، دانشمندان در تلاش برای شناخت ابعاد مختلف این ویروس و رسیدن به راه‌حل برای رهایی از آن هستند؛ درصورتی که با گفتن اینکه دانشمندان هنوز هیچ آگاهی از عملکرد این ویروس ندارند، مردم را هم با ابهام بیشتری مواجه می‌کنند.»
 استادیار پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، می‌گوید اخبار منفی می‌تواند ذهن افراد را فلج و کارایی و تمرکز آنها را بسیار کم کند و همین موضوع می‌تواند مشکلات زیادی برای جوامع ایجاد کند: «اگر مثلثی را درنظر بگیریم، یک ضلع آن مدیاست، ضلع دیگر ویروس کرونا و در ضلع سوم، حاکمیت یا دولت قرار دارد. در ایران، به‌دلیل سنگین بودن ضلع سوم، وضعیت منتقدانه‌ای ایجاد شده و افراد برای کسب اطلاعات، به سمت استفاده بیشتر از فضای مجازی و کانال‌های خبری غیررسمی می‌روند؛ همین موضوع به گسترش اخبار منفی دامن می‌زند. البته با توجه به اینکه ایرانیان قبلا هم بارها در معرض اخبار منفی قرار گرفته‌اند دیگر به نوعی بی‌حس شده‌اند.»

چطور از اخبار منفی دور شویم؟
اینکه چطور از اخبار منفی دور شویم، موضوعی است که استادیار پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی به آن می‌پردازد. به‌گفته او، برای حفظ استقلال رسانه و خبررسانی درست، رسانه و حاکمیت باید بتوانند تعامل مؤثری با هم برقرار کنند و این موضوع هم هنگامی میسر می‌شود که نهادهای مختلف مانند وزارت امور خارجه، وزارت بهداشت یا ستاد ملی مقابله با کرونا، وزارت رفاه و... هرکدام دیپلماسی رسانه‌ای مشخصی داشته باشند. وقتی هدف تمام نهادها هماهنگ و همسو باشد با انسجام بیشتری می‌توانند اعتماد مردم را جلب کنند. در نتیجه سلامت روان آنها هم بیشتر حاصل خواهد شد.
به‌گفته اجاق، جذب مخاطب و اثرگذاری رسانه‌های رسمی، موضوع بسیار مهمی است و در چنین فضاهایی هر کس می‌تواند نظر خود را بدهد؛ بنابراین تأثیرگذاری آن هم متفاوت خواهد بود. به این دلیل در چنین فضایی، مسئله اصلی، تربیت مخاطب است. یعنی بخشی از دیپلماسی درست رسانه‌ای به برخورداری از مخاطبان منتقد و اندیشمند فکر کند؛ مخاطبانی که بدانند چطور باید در فضاها و کانال‌های خبری، فعالیت کنند. ما در کرونا بیش از هر زمان دیگری با موضوع اینفودمی (اپیدمی ناشی از خبرها در فضای مجازی) مواجه بودیم. در این روند، مردم شروع به پخش اخباری در شبکه‌های مختلف درباره کرونا کردند که بسیاری از آنها هم درست نبود. البته یکی از دلایل اینگونه منفی‌سازی‌ها، این است که جامعه ما تصور می‌کند، خبر بد، خبر واقعی و قابل‌قبول‌تری است؛ بنابراین مدام به آن دامن می‌زنند و آن را بیشتر ترویج می‌دهند.
به اعتقاد رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، نداشتن تعریف مشخصی از نقد درست، منجر می‌شود تا فضای خبری منفی حاکم شود. در این میان، روبه‌رو نشدن مسئولانه با اخبار و شتاب‌زدگی و همچنین داشتن هیجان برای سرعت بخشیدن به اخباری که از صحت و سقم آن اطلاعی وجود ندارد، مسئله‌ای است که بر سلامت روان مردم تأثیر می‌گذارد و منجر به افزایش اضطراب می‌شود.

خارج شدن از مارپیچ سکوت
اجاق، نسبت به فضای مجازی خوش‌بین است و می‌گوید تجربه نشان داده وقتی فضای گفت‌وگو در جامعه فراهم می‌شود، افراد پخته‌تر می‌شوند؛ چراکه امکان مطرح شدن پیدا می‌کنند. البته می‌توان به آنها فرصت آزمون و خطا هم داد. همین که امکان خارج شدن‌شان از مارپیچ سکوت داده شود، فرصت خوبی است. در مارپیچ سکوت، اقلیت، نظر خود را از نظر اکثریت پنهان می‌کنند و ترجیح می‌دهند در سکوت بمانند. همین مسئله سبب می‌شود تا به درگیری‌های مجازی، دامن زده شود؛ بنابراین موضوع داشتن سواد نقد و نقدپذیری هم در اینجا کاربرد زیادی دارد. عارضه دیگر در فضای مجازی ایرانی که در دوران کرونا بیشتر نمایان شد، انفعال نهاد علم بود که باعث رشد افکار سطحی شد؛ درحالی‌که ارائه راهکار درست از سوی نهاد علم می‌توانست مانع از ایجاد جریان‌های مخرب شود. یکی دیگر از راهکارهای مهم در فضای مجازی این است که افراد در این فضا نظر و اجازه دهند تا دیگران هم نظر خودشان را آزادانه بگویند.

نقد اخبار و بالا بردن سواد رسانه‌ای به‌جای رسانه‌گریزی
این استاد دانشگاه، به تمایل افراد برای دور شدن از فضای خبری اشاره می‌کند. به‌گفته او، هر قدر مخاطبان از رسانه‌های بیشتری استفاده کنند، افکارشان هم تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. در مقابل خبرگریزی، آنها را از میدان اطلاع‌رسانی دور می‌کند و منجر می‌شود تا به سمت رسانه‌های غیررسمی کشیده شوند.
 نمی‌توان گفت که سوگیری مردم همیشه هماهنگ با این فضاهای خبری خواهد بود؛ مثلا رسانه‌ها موضوع کفایت یا بی‌کفایتی مدیریت کرونا را به موضوعی برای افکار عمومی تبدیل می‌کنند، اما اینکه مردم درباره آن موضوع چگونه فکر می‌کنند به متغیرهای زیادی ازجمله تجربه‌ها و مشاهدات خود آنها بستگی دارد و فقط رسانه‌ها نمی‌توانند در این خصوص تعیین‌کننده باشند. به عقیده رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، گریز افراد از پیگیری اخبار در نهایت باعث ناآگاهی و بی‌اطلاعی آنها می‌شود، مسئله مهم بالا بردن سواد رسانه‌ای و نگاه نقادانه به اخبار است.