خارج از تعاریف حقوقی آواره

مائده امینی- روزنامه‌نگار

به جز پنجشیر، کم‌کم همه شهرها و منطقه‌ها ‌دست طالبان افتاد و تمام تصویرهای تلخ 20سال پیش دوباره زنده شدند. مردم افغانستان، موج‌موج، در هواپیماها، در ون‌ها یا پای پیاده مجبور به فرار شدند که البته خیلی از آنها هرگز مقصد را ندیدند. در نیمه‌های مرداد تا ولایت نیمروز به‌دست طالبان بیفتد، موج تازه‌ای از افغانستانی‌ها به ایران پناه آوردند و به‌دنبال سقوط این شهر، مرز ایران و افغانستان در محدوده میلک سیستان دچار پریشانی و تنش‌ بسیار شد. در این میان، آمارهای مختلفی از حضور مردم افغانستان در ایران منتشر شد. مثلا در میانه مرداد ماه، روزنامه نیویورک‌تایمز نوشت که قبل از آغاز دور تازه حملات طالبان، روزانه 200خودرو از زرنج به سمت مرز ایران حرکت می‌کرد و در ابتدای هفته سوم مرداد‌ماه سال‌جاری این عدد به 450خودرو رسیده است. سازمان ملل هم آماری منتشر کرده که براساس آن، هر هفته به‌طور میانگین 4هزار آواره افغانستانی از مرز ایران و افغانستان رد می‌شوند و به ایران پناه می‌آورند. این در حالی است که حسن اسفندیار، مدیرکل عملیات و برنامه‌های بشردوستانه هلال‌احمر ایران به همشهری می‌گوید: این آمار به هیچ عنوان صحت ندارد و توضیح می‌دهد: در مرزهای شرقی معمولا، در حالت عادی هم، میزان ورودی افراد خارجی (چه قانونی چه غیرقانونی) روزانه بین 2تا 5هزار نفر است. وقتی که طالبان بر افغانستان چیره شد، همان ابتدای کار، گمرکات و مرزها را گرفت. مرز میلک در سیستان و بلوچستان، مرز ماهیرو در خراسان جنوبی و مرز اسلام‌قلعه در خراسان رضوی به سرعت در اختیار نیروهای طالبان قرار گرفت تا آنها بتوانند به نوعی مانع تردد اتباع افغانی شوند. علیرضا میربهاءالدین، رئیس جمعیت هلال احمر استان سیستان و بلوچستان هم می‌گوید: هلال احمر آمادگی خود را برای برپایی اردوگاه‌های مرزی اعلام کرده است اما فعلا تصمیم مسئولان بر این است که تنها 24ساعت میزبان افغانستانی‌هایی باشیم که از مرز میلک به ایران پناه می‌آورند.

24ساعت در ایران؛  از  وحشت طالبان
آنها جنگ‌زده و ترسیده بودند و در حالی از مرزهای مجاور وارد ایران می‌شدند که نه می‌‌شد آنها را آواره خواند، نه پناهنده؛ ابهامی که رویکرد حقوق بین‌‌الملل را هم نسبت به آنها تغییر می‌‌دهد. در شرایط جنگی، ‌قوانین آرام ممکن است چندان به‌کار نیاید و اوضاع تغییر کند.
چراکه واکنش‌های کشورهای پذیرنده در مرزهای کشورهای جنگ‌زده متفاوت خواهد بود. ایران هم امروز در همین محدوده ایستاده است؛ از سویی اجازه قانونی پذیرش مهاجران افغان صادر نشده است و از سوی دیگر مسئولیت اجتماعی حکم می‌کند که به آوارگان غذا و پناه داده شود. علیرضا میربهاءالدین، رئیس جمعیت هلال احمر استان سیستان و بلوچستان هم در این‌باره به همشهری توضیح می‌دهد: ما در دهه80 هم تجربه‌ای مشابه این تجربه داشته‌ایم. اسکان دادن یا برپا کردن اردوگاه قواعد خودش را دارد.
در آن زمان ما با برنامه‌ریزی اسکان 2یا 3ماهه برای مهاجران افغانستانی فراهم کرده بودیم اما امروز شرایط مرزهای ایران به دلایل سیاسی فرق می‌کند. هم‌اکنون ورود مهاجران افغان به ایران ممنوع است و تنها می‌توانیم به واسطه مسئولیت اجتماعی و با رویکرد انسان‌دوستانه، میزبان آنها برای 24ساعت باشیم و بعد از آن باید این عزیزان به کشور خودشان برگردند. میربهاءالدین ادامه می‌دهد: ما از روز اول اعلام آمادگی کرده‌ایم. پانزدهم مرداد در جلسه رسمی در هیرمند برگزار کردیم و به همه مسئولان گفتیم که به ما اگر دستور برسد می‌توانیم پذیرای مهاجران و آوارگان افغانستانی باشیم. البته اداره امور اتباع شرایط بهتری برای پذیرایی از آوارگان دارد و در نهایت تصمیم نهایی با آنها و فرمانداری است. ما فعلا بازارچه‌های مرزی و 60غرفه با سالن‌های بزرگ را برای این موضوع در اختیار داریم. به‌گفته او هم‌اکنون، آب معدنی، کلوچه، کنسرو و لوازم بهداشتی به آوارگان افغانستانی داده می‌شود.
ورود 1500  پناهجو در یک   روز
هم‌اکنون بیشترین تردد افغانستانی‌ها از مرز میلک به‌خاطر نزدیکی نیمروز به ایران انجام می‌شود. اسفندیار می‌گوید: برای مثال روز شنبه 23مرداد‌ماه همزمان 1600افغانستانی وارد ایران شدند که 100نفر آنها از مرز برگردانده شدند و 1500نفر در ایران، در کمپ ادیبی شهرستان هیرمند پناه گرفتند و بعد از 24ساعت به کشور خودشان بازگشتند، چرا که نمی‌توانیم پذیرای آنها بیشتر از 24ساعت تا نهایتا 72ساعت باشیم.
او ادامه می‌دهد: ما در سال 2001، از مهر 80تا اردیبهشت 81به 3هزار خانوار پناه دادیم و برای آنها اردوگاه برپا کردیم اما امسال و در این مقطع زمانی، شرایط فرق می‌کند و البته فراموش نکنید که هزینه خوراک، اسکان، سلامت و... برای هلال احمر بسیار زیاد است و کووید-19 هم خطر بسیار بزرگی است که با افزایش حضور مهاجران در ایران می‌تواند تبدیل به تهدیدی جدی برای مرزنشینان شود.
ظرفیت پذیرش 30هزار خانواده افغانستانی در مرزها
سیستان و بلوچستان تنها استان درگیر با موضوع مهاجرت افغانستانی‌ها در جنگ با طالبان نیست. استان‌های خراسان رضوی و خراسان شرقی هم باید در این خصوص چاره‌‌ای اندیشیده باشند. اسفندیار دراین‌باره به همشهری می‌گوید: سازمان هلال احمر ایران اعلام کرده است که به ازای هر استان مرزی، 10هزار خانوار افغانستانی می‌توانند به ایران بیایند چرا که هم‌اکنون برای اردوگاه‌های تعبیه شده این میزان ظرفیت تعبیه شده است اما فعلا نه این اردوگاه‌ها پر شده‌اند نه سیاستی یا قانونی بر پذیرش این تعداد پناهجو وجود دارد. او ادامه می‌دهد: در عمل اما هرگز ظرفیت همه این اردوگاه‌ها پر نشد چرا که به واسطه جلوگیری از شیوع کرونا همه مرزهای درگیر بسته شدند و این تعداد افغانستانی نتوانستند از این سد عبور کنند اما درصورت لزوم، چنین ظرفیتی وجود دارد که قابل استفاده است.
اسفندیار توضیح می‌دهد: برای ساماندهی پناهندگان در میلک 2اردوگاه برپا کرده‌ایم که ظرفیت کافی برای پذیرش مهاجران احتمالی را داشته باشد. برای مثال جمعه پانزدهم مرداد ماه، تعدادی از آوارگان افغانستانی - حدود 40، 50خانوار به ایران آمدند و مستقر شدند اما در نهایت بعد از چند روز که آتش جنگ در آن‌سوی مرزها فروکش کرد دوباره به کشور خود بازگشتند.