محله‌ها، روح شهر هستند

میثم قاسمی

فیلم «فروشنده»، ساخته اصغر فرهادی را دیده‌اید؟ فرهادی در این فیلم هم دغدغه‌هایی را مطرح کرده که در بیشتر آثارش می‌توان دید؛ اما ماجرا از کجا شروع می‌شود؟ کل اتفاقات فیلم و همه دردسرهای شخصیت‌های اصلی و فرعی، از زمانی آغاز می‌شود که به‌خاطر گودبرداری غیراصولی، اهالی یک آپارتمان، مجبور به ترک خانه خود می‌شوند. آپارتمان، ساکنان زیادی دارد اما ما تنها داستان یک خانواده دونفره را می‌بینیم. آنها از خانه‌ای که تمام یا بیشتر ساکنانش را می‌شناسند، رانده می‌شوند و به جایی می‌روند که هیچ‌کس را در آن نمی‌شناسند و از پیشینه‌اش اطلاعی ندارند. اصطلاحا آنها از جای خود «جاکن» می‌شوند، به جایی می‌روند که به آن تعلق ندارند و این آغاز همه بدبختی‌های بعدی است.
پیش‌تر، آدم‌ها در یک محله به دنیا می‌آمدند، سال‌ها زندگی می‌کردند و همان‌جا هم از دنیا می‌رفتند. حتی اگر محله و منطقه زندگی خود را عوض می‌کردند، این اتفاق، هر سال برایشان تکرار نمی‌شد. بدین‌ترتیب آدم‌ها در محل خود «آشنا» بودند. محله و آدم‌هایش را «بلد» بودند و این بلدبودن، حس زندگی به آنها می‌داد.
حالا و به‌دلیل اجاره‌نشینی، جابه‌جایی در شهر بیشتر شده است. خانواده‌ای که امسال در میانه شهر هستند، سال آینده به ناچار در جنوب شهر ساکن می‌شوند و سال بعدتر ممکن است به یکی از شهرک‌های اقماری تهران بروند. اما اتفاقی بدتر هم وجود دارد و آن از بین‌رفتن محله‌ها است.
بسیاری از ما، محله‌هایی در تهران را به‌خاطر داریم که به‌خاطر احداث اتوبان‌های شهری از بین رفتند یا حتی فاجعه‌بارتر، اتفاقی که برای محله نواب در میانه دهه۷۰ رخ‌ داد. ساختمان‌های زشت و بی‌هویتی که در دوطرف بزرگراه نواب ساخته شدند اما هیچ‌گاه میزبان ساکنان قدیمی آن محله نشدند و برای همیشه روح آن محله را نابود کردند.
محله‌ها روح شهر هستند؛ جایی هستند که آدم‌ها در آنجا احساس راحتی می‌کنند. احساس مالکیت دارند و نسبت به سرنوشتش حساس هستند. هنوز هم محلات قدیمی تهران با همان نامی خوانده می‌شوند که چندین دهه پیش داشتند، حتی اگر هزاران ساکن جدید به‌خود دیده باشند.
نوسازی بافت‌های فرسوده، ساخت خانه‌های نو و با امکانات به‌روز، حتما کاری مهم و ضروری است اما این اقدامات نباید به نابودی محلات منجر شود. مشارکت ساکنان خانه‌ها و کوچه‌ها در نوسازی محله خود، راهی است که می‌تواند هویت را حفظ کند و در عوض، حذف مردم از این فرایند، تجربه‌ای بهتر از پروژه نواب نخواهد داشت.