جلوه‌های عاشقی

نیلوفر  ذوالفقاری

جنگ بود یا قحطی، روزگار آسایش بود یا سختی، در مرزهای ایران هرگز عزاداری برای سالار شهیدان (ع) تعطیل نشده است. فرقی نمی‌کند که سال‌های ممنوعیت عزاداری و برگزاری مراسم مذهبی بود یا به سال‌های سخت کرونایی رسیدیم، ایرانیان همیشه عزاداری برای امام‌حسین(ع) و یارانش را هر بار به شیوه‌ای متناسب با زمانه خود، زنده نگه‌داشته‌اند. در کتاب «تهران قدیم» براساس اسناد و مدارک، تعداد تکیه‌های تهران در سال 1285هجری قمری حدود 30تکیه گفته شده و آنطور که روایت‌ها می‌گویند، بعدها مجموع تکیه‌های تهران به 45 باب رسید و بر اثر استقبال عمومی از اینگونه اماکن، سازمان‌های مفصلی برای شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی پدید آمد و تکیه‌ها موقعیت اجتماعی خاصی یافت. در این گزارش از قدیمی‌ترین تکیه‌ها و هیئت‌هایی گفته‌ایم که در تهران، پرچم عزای محرم را برپا کردند و میزبان عاشقان اباعبدالله(ع) شدند.

تکیه‌خانم در قلب منطقه بازار تهران

شاید کمتر کسی خبر داشته باشد که در روایات تاریخی، ساخت قدیمی‌ترین تکیه تهران به زمان صفویه برمی‌گردد و جالب‌تر اینکه بانی ساخت این تکیه، یک زن بوده است. آنطور که در روایت‌ها ثبت شده، قدیمی‌ترین تکیه تهران تکیه خانم یا «تکیه خانوم» نام داشت. بعد از آنکه شاه‌طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش اقدام به ساخت مدرسه، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد. هرسه اینها در تاریخ به مدرسه، تکیه و حمام خانم مشهور شدند. مکان تکیه خانم در محدوده بازارچه نایب‌السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی بود. اطلاعات چندانی از این تکیه در دست نیست اما اینکه چرا خواهر شاه برای تهران تکیه ساخت اما مسجد نساخت، جای بحث فراوان دارد. این نکته هم که در فرهنگ و حکومت مردسالار آن روز ایران، زنی بانی ساخت یک تکیه شده قابل توجه است.

تکیه تجریش در جوار امامزاده صالح ع

یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران، تکیه تجریش است که حدود 16سال پیش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و اگرچه سیل سال1366 شمسی بنای آن را کامل از بین برد اما دوباره سرپا شد و هویت تاریخی خود را دوباره به‌دست آورد. این تکیه قدیمی با داشتن قدمت بیش از 250سال در مرکز تجاری تجریش قرار گرفته و هرساله با برپایی مراسم عزاداری سالار شهیدان، یاد و خاطره شهدای دشت کربلا را زنده نگه‌می‌دارد. تکیه‌ای تاریخی متعلق به عهد قاجار که در عین قدمت، جوان هم مانده است زیرا متولیانش معتقدند جوانان را با باید با آموزه‌های دینی آشنا کرد. حسینیه‌ای که رسم خیرات قهوه در آن از دهه‌های گذشته همچنان ادامه یافته و اجازه نمی‌دهند در مراسم عزاداری از طبل و سروصدای ناهنجار استفاده شود یا علم‌گردانی، مزاحمتی ایجاد کند بلکه به‌صورت سنتی با سینه‌زنی عزای حسین (ع) را پاس می‌دارند.

حسینیه سادات اخوی؛ از نخستین تکایای تهران

حسینیه سادات اخوی با قدمت حدود 200سال یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تکایای تهران است که در محله عودلاجان در زمان فتحعلی‌شاه قاجار احداث شده است. این حسینیه با وجود گذشت 2قرن هنوز هم با سبک و سیاق گذشته هر سال در ایام محرم، عاشقان اباعبدالله‌الحسین(ع) را گردهم جمع می‌کند. از آنجا که فتحعلی‌شاه قاجار به مالک نخست این تکیه «اخوی» می‌گفته است در نتیجه پس از آن به تکیه «سادات اخوی» معروف شده است. خاندان سادات اخوی همه دارایی‌شان را در بخش‌های مختلف وقف کرده‌اند و این مکان هم ارث 3برادر بوده است.این تکیه، ساختمانی قدیمی و چند دری است که اتاق‌های آن دورتا دور حیاط واقع شده است. در این حسینیه از عزاداران با استکان‌های سنتی معروف به کمر باریک با چای یا قهوه پذیرایی می‌شود و پذیرایی با قهوه از زمان قاجار به‌عنوان سنت محفوظ مانده است. در وسط حیاط این حسینیه، همواره منبری قدیمی به چشم می‌خورد که روضه‌خوان روی پله اول آن می‌نشیند.

تکیه نفرآباد در همسایگی شاه‌عبدالعظیم ع

تکیه نفرآباد در محدوده شهرری امروزی در محله‌ای به همین نام قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه بزرگ و تاریخی نفرآباد بعد از بیش از 300سال هنوز هم در اول‌ماه محرم بالا می‌رود. در حدود 400‌سال پیش عده‌ای از نفرآبادی‌ها ستون خیمه‌ را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند و این تکیه قدیمی‌ترین تکیه باقیمانده تهران امروز است. هیئت عزاداری این تکیه به نام حضرت علی‌اکبر(ع) است اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» می‌شناسند. تکیه نفرآباد علاوه بر ایام سوگواری‌ماه محرم و مراسم‌های مذهبی دیگر، در هرشب جمعه برنامه دارد. محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی است که پایه آن در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبی و نخستین تکیه تهران نیز به‌‌‌ همان دوران بازمی‌گردد. تکیه نفرآباد در مرکز این محله واقع شده و سردر تکیه کاشیکاری است. روی این کاشیکاری‌ها لحظه شهادت حضرت علی‌اکبر (ع) نقش بسته است.

حسینیه کربلایی‌ها و جای خالی تکیه دولت

در سال 1347هیئتی تأسیس شد به نام کربلایی‌های مقیم تهران و یک سال بعد در طرف دیگر چهارراه گلوبندک، حسینیه‌ای ساخته شد به نام حسینیه کربلایی‌های تهران تا جای خالی تکیه دولت را که آن سوی چهارراه جای داشت، پرکند.حسینیه کربلایی‌ها بنایی است با 3طبقه؛ طبقه میانی برای اجرای مراسم، طبقه بالایی برای تماشای مراسم و طبقه زیرین برای سفره‌خانه، آشپزخانه و اتاق ابزار و تجهیزات تعزیه، اما حسینیه کربلایی‌ها جز این بر حفظ این ساختار معماری در درون، بیرونی متفاوت دارد و برخلاف همه حسینیه‌ها و تکیه‌های تهران قدیم، در ورودی بنا، 2گلدسته ساخته‌اند که ساخت این دو مناره مهم‌ترین راه‌حل برای پیشگیری از تخریب تکیه در زمان ممنوعیت عزاداری بوده است. با وجود این دو مناره، حسینیه صاحب معماری مسجد شد.

تکیه رضاقلی‌خان در محله سرچشمه

تکیه رضا قلی‌خان پایین‌تر از چهارراه سرچشمه و در ابتدای کوچه‌ای به همین نام قرار دارد. این تکیه نه‌چندان بزرگ در دوره قاجار درست در دل یک محله یهودی‌نشین ساخته‌شده بود و در ایام‌ماه محرم هرروز در میدان مقابل این تکیه، تعزیه‌خوانی برپا بود و هزاران نفر برای تماشای تعزیه در آن میدان دور هم جمع می‌شدند. حالا تکیه رضا قلی‌خان بازسازی شده و هر روز میزبان عزاداران است. قرار گرفتن در بافت تجاری محله سرچشمه اغلب برنامه‌ها و مراسم عزاداری این تکیه را به ساعات میانی روز کشانده است. این تکیه کوچک با سقفی آجرکاری شده و طاق‌های ضربی، هنوز هم پاتوق اهالی قدیمی محله و کسبه سرچشمه است.

حسینیه همدانیها و مردان سقاپوش

حسینیه همدانیها هم یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین حسینیه‌های تهران است که از آغاز محرم تا دهه دوم آن مجلس عزای امام‌حسین(ع) را برپا می‌کند. این حسینیه که در خیابان ری و بالا‌تر از پل ری قرار دارد، مراسم آیینی خاصی برای روز‌های تاسوعا و عاشورا دارد. روز تاسوعا که از راه می‌رسد، مردان این هیئت لباس سقایی می‌پوشند و راهی هیئت عزاداری‌ عباسیه در نزدیکی چهارراه سیروس می‌شوند. از آنجا که این دو هیئت از یک قوم و طایفه هستند و می‌خواهند در عزاداری‌ها همراه هم باشند، این رسم از قدیم در بین آنها رایج بوده است. در این مراسم ویژه، سقایان در حسینیه درحالی‌که ذکر سقایی گرفته‌اند چندبار دور می‌زنند و در پایان، مداح به رسم آنکه سقای مهمان است تنها چند بیتی نوحه می‌خواند و مراسم به پایان می‌رسد. عاشورا هم اهالی حسینیه همدانی‌ها میزبان عزادارانی هستند که از هیئت عباسیه با لباس‌های سقایی به سمت خیابان ری می‌آیند، این حسینیه هر سال مهمانانی دارد که شاید اصالتاً اهل همدان نباشند، اما آیین عزاداری در آن را می‌پسندند، شیخ حسین انصاریان هم سخنران تاسوعا و عاشورای این حسینیه است.

تکیه نیاوران و ضریح بازسازی شده

تکیه نیاوران پس از تکیه دولت، یکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران است و 1500مترمربع مساحت دارد. در تاریخ آمده که ناصرالدین‌شاه از ابتدای سلطنتش به نیاوران علاقه داشت و بیشتر اوقاتش را آنجا می‌گذراند. روایت است طی همان سال‌هایی که محرم با تابستان مصادف می‌شد و ناصرالدین‌شاه در کاخ صاحبقرانیه‌اش در نیاوران بود، این تکیه را بنا کرد؛ تکیه‌ای که میرزا محمدباقر معین‌البکاء از مهم‌ترین تعزیه‌گردانان دوره قاجار، تعزیه‌اش را آنجا اجرا می‌کرد و هنوز هم گنبد سبز و سکوی تعزیه‌اش پابرجاست. نمای بیرون تکیه خبری از قدمت آن ندارد اما درونش وضعیت دیگری دارد. کنار در ورودی موزه‌ای از وسایل قدیمی تعزیه‌خوانی و قوری و سماورهای قدیمی است. سقف این بنای دایره‌ای شکل چوبی است و میانه آن هم ضریح بازسازی‌شده امام‌حسین (ع) قرار دارد.