چله‌نشینی عشق

شیخ طائفه طبق نقل شیخ شهرآشوب نوشته است: علت واقعی پیدایش سنت اربعین حسینی را مراسم تدفین سرهای شهدای کربلا توسط امام‌زین‌العابدین(ع) و برپایی سوگواری و عزاداری و تجدید‌خاطره مصایب جانسوز عاشورا می‌دانند. همچنین منقول است که آسمان پس از شهادت امام‌حسین(ع) به‌مدت 40روز گریست تا ‌‌درنهایت سر بزرگوار آن حضرت در کنار پیکرش آرام گیرد. حالا قرن‌هاست که مراسم اربعین حسینی چه در خفا و چه در جلا، در نزدیکی مزار آن حضرت برگزار می‌شود. کربلا طی این قرن‌ها روزهای پراندوهی را سپری کرده است که ذکر آنها در فرصتی اندک نمی‌گنجد. با این حال، در این مطلب، کوشیده‌ایم تا سیر تاریخی شکل‌گیری ساخت حرم حضرت امام‌حسین(ع) را پی بگیریم و با آن بیشتر آشنا شویم.

تدفین امام حسین‌ع
پس از شهادت سالار شهیدان و اصحابش در سرزمین کربلا، قبیله بنی‌‌اسد پیکر او و یارانش را چند روز پس از واقعه، دفن کردند. سپس برای مزار شریفش نشانه‌ای درنظر گرفتند و درخت سدری را علامت آن ساختند. گفته می‌شود که این نشانه تا مدت‌ها بر سر مزار امام‌حسین(ع) باقی ماند و زیارت آن حضرت در زمان بنی‌امیه از سوی شیعیان انجام می‌شد.

بازگشت اسرا به کربلا
از جمله اتفاقات مهم روز اربعین حسینی را بازگشت اسرا از شام به کربلا خوانده‌اند. البته در این مورد روایت‌ها کمی متفاوت است و برخی از مورخان بر این باورند که اسرای کربلا به‌همراه امام‌زین‌العابدین(ع) در روز اربعین در کربلا نبوده‌اند. اما مورخانی مانند ابوریحان بیرونی و شیخ بهایی، تاریخ ورود اسرا به کربلا را بیستم صفر سال ۶۱ دانسته‌اند. در این روز سرهای مطهر شهدا به‌همراه سر اباعبدالله‌الحسین(ع) با پیکرشان دفن شد. برخی از مورخان و مفسرین نیز وجه استحباب زیارت اربعین در این روز را بازگشت اسرای کربلا در روز بیستم صفر دانسته و آن را همه‌ساله گرامی می‌دارند.

ورود جابر
جابر ابن عبدالله انصاری ۱۵سال پیش از هجرت در مدینه در طایفه خزرجیان به‌دنیا آمد. او هنگامی که می‌خواست به کربلا بیاید نابینا شده بود. هنگامی که به آن ارض متبرک رسید در فرات غسل کرد و خود را معطر ساخت و به طرف مزار پرنور سیدالشهدا(ع) شتافت. پس از طواف دور مزار امام‌حسین(ع) به دیگر شهدای کربلا سلام داد. شیخ طوسی می‌نویسد: «روز اربعین روزی است که جابر ابن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا(ص)، از مدینه برای زیارت قبر امام‌حسین(ع) به کربلا آمد و او نخستین زائری بود که قبر شریف آن حضرت را زیارت کرد».

زیارت عطیه عوفی
روزی سعد ابن جناده، از یاران امیرالمومنین(ع) نزد وی آمد و از او خواست برای فرزندش نامی برگزیند. حضرت، کودک را در آغوش گرفت و نام عطیه را بر او گذاشت و فرمود: این نوزاد عطا و موهبت الهی است. گفته می‌شود که عطیه عوفی دومین شخصی است که به زیارت مزار حضرت سیدالشهدا نایل شده است. در روایت‌ها، دیدار و همراهی او با جابر برای زیارت کربلا ذکر شده است. همچنین گفته می‌شود زیارت عاشورا در روز اربعین از آثار جاودانه اوست.

قیام مختار
پس از آنکه مختار ثقفی توانست بر عراق عرب تسلط نسبی بیابد به محمد ابن ابراهیم اشتر فرمان داد تا به کربلا برود و مسجد و خیمه‌هایی در اطراف قبر شریف امام‌حسین(ع) بنا کند. گفته می‌شود که نخستین حرم در سال ۶۵ یا ۶۶ هجری قمری با آجر و گل ساخته شد و در اطراف آن نیز روستایی به ‌وجود آمد. مورخان می‌گویند نخستین حرم آن حضرت که در روزهای اربعین هر سال میعادگاه شیعیان بود تا پایان حکومت امویان یعنی ۱۳۲هجری قمری پابرجا بود.

تخریب حرم
زیارت مزار حضرت سیدالشهدا(ع) در زمان حکومت عباسیان، امری بود که با مخالفت هارون‌الرشید همراه شد. او از افزایش حرمت حرم امام‌حسین(ع) واهمه داشت و به همین دلیل در ۱۹۸هجری دستور تخریب حرم را صادر کرد. هارون دستور داد تا محوطه مزار آن حضرت کاملا با خاک یکسان و زمین آن شخم زده شود. او همچنین همه نشانه‌های حرم آن حضرت، ازجمله درخت سدر‌ را نیز از بین برد.

تجدید بنای حرم
پس از فوت هارون‌الرشید، فرزندش مأمون به خلافت رسید. او برای راضی نگه‌داشتن شیعیان تصمیم گرفت خلافت را به‌صورت نمادین به حضرت امام‌رضا(ع) واگذارد. از سوی دیگر فعالیت‌های شیعیان را نیز آزاد گذاشت تا آنها از این فرصت به‌وجودآمده برای مرمت مزار امام‌حسین(ع) بهره ببرند. در طول سال‌هایی که مأمون بر سر خلافت بود، زیارت قبر آن حضرت با مانعی جدی مواجه نشد.

معجزه در کربلا
پس از مأمون، نوبت به متوکل عباسی رسید تا عهده‌دار امور مسلمین شود. این خلیفه عباسی، عنادی عجیب با شیعیان و امامان آنها پیدا کرد. به‌طوری که در ۲۳۲ هجری قمری دستور داد تا حرم حضرت‌امام حسین(ع) به‌همراه خانه‌های اطراف آن ویران شود. متوکل ملعون حتی به این هم راضی نشد و از افرادش خواست تا آب را در زمین‌های کربلا جهت امحای قبور جاری کنند. اما آب جز محوطه قبور همه‌جا را فرا گرفت و گزندی به مزار وارد نکرد.

نخستین حرم
متوکل به‌دست فرزندش منتصر عباسی کشته شد. منتصر سیاست پدربزرگش در مدارا‌کردن با شیعیان را در پی گرفت. به‌همین دلیل در حدود سال ۲۵۰هجری قمری دستور داد تا بنایی تازه بر مزار حضرت سیدالشهدا(ع) بسازند. او علاوه بر بنای اصلی، گلدسته بلندی نیز در کنار حرم ساخت تا محل دفن حضرت امام‌حسین(ع) برای آنهایی که از راه دور به زیارت می‌آیند آسان‌تر شناخته شود. حدود ۳۰ سال بعد، داعی الصغیر، از فرمانروایان طبرستان و نوادگان زید ابن علی ا‌بن حسین، به بازسازی و گسترش حرم پرداخت.

اولین گنبد
بنای اصلی حرم و محل زیارتگاه امام‌حسین(ع) تا سال ۳۷۱ قمری و تا زمان حکومت آل بویه به همانگونه باقی ماند. اما عضدالدوله دیلمی نخستین کسی بود که دستور ساخت همه عتبات را صادر کرد. او آرامگاهی مناسب که دارای گنبدی بزرگ بود را بر بالای مزار حضرت سیدالشهدا ساخت. این بنا تا سال ۴۰۷قمری همچنان پابرجا بود. اما در این سال آتش‌سوزی در حرم رخ داد که البته به ساختمان حرم آسیبی وارد نکرد. حتی حملات مغولان نیز باعث نشد تا گنبد امام حسین(ع) از بین برود و مصون ماند.

اولین اربعین رسمی
درباره برگزاری مراسم‌ عزاداری رسمی برای شهدای کربلا گفته می‌شود که این امر از زمان امام‌باقر(ع) و امام‌صادق(ع) شروع شده است. درواقع ضعف دوران پایانی عمر حکومت اموی این اجازه را به شیعیان داد تا آشکارا به زیارت آن حضرت بروند و مراسم عزاداری برپا کنند. در سال ۳۵۲قمری، معزالدوله دیلمی دستور داد مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن کنند؛ سنتی که در روز اربعین نیز تکرار می‌شده است. در این روز‌ها بازار‌ها بسته و در آنجا مراسم عزاداری برپا می‌شد. نخستین عزاداری‌های رسمی از همین دوران به‌وجود آمد و تا دوران صفویه ادامه یافت.

ایوان طلا
دولت جلایریان تعمیرات را برای برپایی هرچه بهتر مراسم‌ عاشورا و اربعین حسینی شروع کردند و آن را در سال ۷۸۶ قمری به پایان رساندند. آنها نخستین کسانی بودند که ایوان طلا برای مزار سیدالشهدا بنا کردند. سپس نوبت به پادشاهان صفویه رسید تا نخستین صندوق و ضریح فولادی را بسازند و آرامگاه را توسعه بدهند. در سال ۱۱۲۹ نیز یک کاروانسرا برای زائران حرم حسینی بنا شد تا مسافرانی که از راه دور آمده‌اند نیز در آسایش بیشتری باشند. نادرشاه افشار نیز ازجمله اشخاصی بود که در تزئینات داخلی حرم و ایجاد تغییرات سازنده در سال ۱۱۳۵ دست داشت.

حکومت صدام
در زمان حکومت بعث عراق نیز عزاداری‌های رسمی و باشکوه در روز اربعین و حتی تاسوعا و عاشورای حسینی شکل خوشی نداشت. حتی در نامه‌ای به فرماندهان این حزب، از حضور در بارگاه امام‌حسین(ع) و برگزاری مراسم ممانعت به عمل آمده بود. همچنین از آنها خواسته شده بود تا مانع شکل‌گیری مراسم عزاداری در روز اربعین حسینی شوند. اما پس از سقوط حکومت صدام‌حسین، زیارت سیدالشهدا در روز اربعین رونق یافت و به یکی از بزرگ‌ترین اجتماعات مذهبی جهان تبدیل شد.