خزر، باقی‌مانده‌ی اقیانوسی باستانی است

  نفیسه مجیدی‌زاده

تتیس و پاراتتیس از تاریخ می‌آیند؛ آن‌ها وزیرهای دانایی در یک دربار باستانی ایران یا معبد و بنایی در یونان یا حتی نام یک دایناسور نیستند! ولی خیال‌انگیزند؛ چون از اعماق دریای خزر بیرون می‌آیند. چون دریای خزر، باقی‌مانده‌ای از اقیانوس باستانی تتیس و پاراتتیس است.
براساس تعریف مؤسسه‌ی مطالعاتی دریای خزر، دریاچه‌ی خزر به‌عنوان باقی‌مانده‌ای از پوسته‌ی اقیانوس تتیس است که به‌صورت گودالی در پوسته‌ی قاره‌ای جا گرفته است.
 
دریای خاطرات
کاری به این نداریم که قوم خزر که ما دریای شمال ایران را به‌نامشان می‌شناسیم و در مکاتبات اداری کشور و هم‌چنین روی نقشه‌ها و... از نامشان استفاده می‌شود، در گذشته‌های دور چه بلاها که بر سر اقوام ساکن حاشیه این دریا نیاوردند. اما در جهان این دریا با نام کاسپین شناخته می‌شود؛ بحرالقزوین و دریای مازندران نیز نام‌های دیگرش است. نامش هرچه باشد، خزر فقط یک دریا در شمال ایران نیست. خزر عکس‌های کهنه‌شده در آلبوم‌های ماست. خزر استوری و لایو و پست اینستاگرام است! شده تنها تفریحگاه برای سفرهای کوتاه‌مدت و این هجوم عجیب به سمت خزر است که کمر به نابودی طبیعت شمال ایران بسته است.
فکر می‌کنید ساحل دریای خزر در کشورهای همسایه هم همین شکل است؟ تمام خط ساحلی را مجتمع‌های تفریحی و سکونتگاه‌ها اشغال کرده‌اند؟ یا در همه‌جا تا قسمتی از دریا، فقط سروکله‌ی آدم‌ها را می‌بینید که آب‌بازی می‌کنند و در ساحل چادر زده‌اند؟ اصلاً در آن‌جا هم ساحل دریا پر از زباله است؟
تجربه‌ی سفر شخصی‌ام به یکی از کشورهای همسایه‌ی دریای خزر پر از شگفتی بود. آن‌جا فقط ماسه‌ها و صدف‌های طلایی دیدم و خط ساحلی که تا چشم کار می‌کرد ادامه داشت؛ در سواحل عمیق‌تر که محل رفت و آمد کشتی‌ها بود، وضع فرق داشت. رفت‌وآمد بیش‌تر بود و شلوغ‌تر، اما شبیه ایران نبود. ما روی صخره‌های کنار ساحل نشستیم و بارگیری یک کشتی را تماشا کردیم. طبق عادت لابه‌لای سنگ‌ها را نگاه می‌کردم که طناب پوسیده‌، گونی پاره و یا بطری آبی پیدا کنم، اما فقط آب زلالی را می‌دیدم که لابه‌لای صخره‌ها پیچ‌و‌تاب می‌خورد.
به استناد اطلاعات پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، ۸۰درصد زباله‌های دریایی، پلاستیک است که بسیاری از آن‌ها غیرقابل تجزیه هستند. پلاستیک‌ها برای ماهیان، پرندگان، خزندگان و پستانداران دریایی و حتی ساکنان مناطق ساحلی بسیار خطرناک‌اند. فلزات سنگین مانند جیوه، سرب، نیکل، آرسنیک و کادمیوم هم ترکیباتی هستند که در بدن آبزیان جمع می‌شوند. این فلزات حتی در غلظت‌های پایین هم سمی هستند و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، وارد چرخه‌ی غذایی ما شده و باعث می‌شوند که مصرف غذاهای دریایی، اثرات زیان‌باری را به‌وجود بیاورند.
این در حالی است که در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی)، پنج کشور ساحلی پیرامون خزر، کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کرده و در مرداد ۱۳۸۵ (آگوست ۲۰۰۶ میلادی) متعهد شدند تا مفاد این معاهده‌نامه را رعایت کنند. این کنوانسیونِ منطقه‌ای، تنها معاهده‌ی زیست‌محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه‌ی دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصربه‌فرد دریای خزر است.
 
بن‌بست دریاچه!
قرار نبود دریاچه باشد، به اقیانوس‌های جهان راه داشت. رها و آزاد بود، اما یک‌مرتبه قفقاز از زیرآب‌های اقیانوس تتیس بالا آمد و راه دریای خزر را به مدیترانه و آب‌های آزاد جهان بست؛ قفقاز این کوچه را بن‌بست کرد و بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان شکل گرفت.
اگر بخواهیم علمی بررسی کنیم: «دریای خزر با دریای سیاه ارتباط داشته، اما با ادامه‌ی حرکات کوه‌زایی آلپی و بالاآمدن سرزمین قفقاز از زیر آب‌، ارتباط آبی دریای خزر با دریای آزوف و سیاه، از راه دره‌ی مانیچ قطع شد.»
بعد کانال ولگا را ساختند و حالا کشتی‌رانی در این دریا از طریق رودخانه‌ی ولگا و سپس کانال ولگا-دن به دریای آزوف و دریای بالتیک صورت می‌گیرد.
پس از آن‌که دولت‌ها و مرزها به‌وجود آمدند، دریاچه‌ی خاطرات ما سال‌ها همسایه‌های کمی داشت؛ مثل خانه‌های ویلایی بزرگ در کوچه‌ای بن‌بست. اما یک‌باره همسایه‌ها زیاد شدند؛ انگار آپارتمان‌سازی شده بود و دریا، مشاعات داشت و حریم‌های خصوصی! حالا ایران یکی از پنج کشور ساحلی این دریاست و کرانه‌های ساحل ایران تنها در محدوده‌ی جنوبی که دارای عمیق‌ترین نقاط است قرار دارد با چشم‌انداز زیبای البرز.
 
پرخطر برای شناگرها
آب‌بازی و شناکردن در دریای خزر، یکی از لذت‌های قدیمی و تاریخی ما بوده، اما همه شنیده‌ایم که این دریا برای شناکردن امن نیست.
این فقط یک هشدار نیست؛ دلیل علمی دارد. وقتی موج در آب کم‌عمق می‌شکند، بخشی از انرژی موج، سبب راندن آب به سوی ساحل می‌شود. آبی که به‌سوی ساحل آمده، به‌دلیل اختلاف ارتفاع بر روی شیب ساحل به دریا باز می‌‌گردد. اما بازگشت آب به دریا یک‌نواخت نیست. ممکن است از مسیرهایی صورت بگیرد که بیش‌تر شبیه کانال است و به جریان‌های شکافی معروف هستند. این جریان‌ها در محدوده‌ی آب کم‌عمق ساحلی به وجود می‌آیند و هرساله در آب‌های ساحلی ایران در دریای خزر، سبب مرگ تعداد زیادی از شناگران می‌شوند.کدام یک از ما ویژگی شنا در آب دریا را می‌دانیم و بلدیم از جریان‌های شکافی دور شویم؟
در صفحه‌ی مطالعات دریای خزر می‌خوانیم که اگر کسی در جریان شکافی قرار گرفت، نباید بترسد. باید بداند حتی در آب کم‌عمق، این جریان بسیار قدرتمند است و مبارزه با جریان شکافی، بیهوده است‌ پس اگر جریان شما را به سوی دریا می‌برد، هیچ‌وقت در جهت خلاف جریان تلاش نکنید که خود را به ساحل برسانید. بهترین راه شنا به موازات ساحل است که از محدوده‌ی جریان خارج شوید. آن‌گاه می‌توانید به‌سوی ساحل شنا کنید. اگر به دریا می‌روید راه و رسم شناکردن در دریا را یاد بگیرید.