بازگشت دستگاه‌های زری‌بافی دوره ساسانی و صفوی به چرخه تولید

پژوهشکده هنرهای سنتی ایران پس از یک‌سال‌ونیم تحقیق و پژوهش و آزمون و خطا توانست ساختار معماری دستگاه‌های زری‌بافی تاریخی ایران را اصلاح و با کوچک‌سازی‌ این دستگاه‌ها امکان ایجاد کارگاه‌های خانگی زری‌بافی را فراهم کند.
به ‌گزارش همشهری، دستگاه‌های زری‌بافی تاریخی ایران که تا پیش از انقلاب صنعتی در جهان در تاریخ نساجی کشور حضور داشتند، یکباره پس از بروز انقلاب صنعتی برچیده و فراموش شدند. اما حالا پژوهشکده هنرهای سنتی ایران در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور اقدام به به‌روزرسانی دستگاه‌های قدیمی زری‌بافی در صنعت نساجی ایران کرده است تا امکان ورود این دستگاه‌ها به خانه ایرانی‌ها فراهم شود.
هنر پارچه‌بافی در طول تاریخ در ایران سابقه دیرینه دارد اما اوج شکوفایی این هنر به‌ویژه بافت پارچه‌های زربافت در دوران صفوی در ایران بود.
روح‌الله دهقانی، مدیر پروژه اصلاح و کوچک‌سازی دستگاه زری‌بافی در پژوهشکده هنرهای سنتی ایران به همشهری می‌گوید: سابقه بافت پارچه‌های نقشدار در ایران به دوران هخامنشی بازمی‌گردد. اما در دوران اشکانی بود که پارچه‌هایی با نخ طلا توسط سیستم دستگاهی تولید و زری‌بافی از دوره اشکانی تا دوره صفویه با اصلاحاتی که در این دوره بر دستگاه‌ها و طرح و نقش‌ها انجام یافت تداوم پیدا کرد.
به‌گفته دهقانی، پژوهشگر و مسئول کارگاه منسوجات سنتی و زری‌بافی در پژوهشکده هنرهای سنتی وزارت میراث‌فرهنگی، در دوره صفویه هنر زری‌بافی در اجرای تکنیک‌ها و نقوش به اوج خود رسید و باکیفیت‌ترین و زیباترین پارچه‌های زربافت در این دوره تولید شد.
استفاده از طلا و ابریشم در پارچه‌های زربافت اما استفاده‌کنندگان از این محصول را در ردیف افراد خاص جامعه قرار داده است. این موضوع نه‌تنها در زمان فعلی که حتی در دوره تاریخی هم نمود داشته است. روح‌الله دهقانی می‌گوید: خرید پارچه‌های زربافت در توان هر فردی نیست. از قدیم هم اینطور بود و پارچه‌های زربافت خاص بودند و در دسترس مردم عادی قرار نداشتند.
به‌گفته او، با اصلاح و به‌روزرسانی دستگاه‌های جدید زری‌بافی ایران می‌توان برندهای معروف مرتبط با پوشش و تزئینات و تابلو یا حتی مبلمان را تشویق به استفاده از پارچه‌های زربافت کرد، چون این پارچه‌ها ارزش افزوده بالا دارد و حتی می‌توان بر صادرات این محصول نیز تمرکز بالا داشت، مشروط به اینکه تولیدات زری‌بافی ایران در حجم بالا با نقوش بهتر عرضه شود.
به گفته مسئول پروژه به‌روزرسانی و اصلاح دستگاه‌های تاریخی زری‌بافی ایرانی، پارچه‌های زربافت ایران به وفور در موزه‌های اروپایی وجود دارند. در موزه متروپلیتن آمریکا این پارچه‌ها نگهداری می‌شود. موزه ژاپن هم زری‌بافی ایران را به نمایش گذاشته و پارچه‌های زربافت تاریخی ایران به تعداد بالا در کلیساهای لهستان نگهداری می‌شود. چون به‌دلیل ماهیت ارزشمند پارچه‌های زربافت ایران، توسط صلیبیون در دوران جنگ‌های صلیبی به کلیساهای اروپا منتقل شدند.
او با اعلام اینکه در طول تاریخ امکان استقرار دستگاه‌های بزرگ زری‌بافی در خانه‌ها نبود، گفت: در طول تاریخ کارگاه‌های شاهی اقدام به بافت پارچه‌های زری‌بافی می‌کردند و استفاده از این پارچه و بافت آن در ایران سابقه‌ای بیش از 2هزار سال دارد.
علی نعیمایی، استاد دانشگاه و دارنده نشان درجه یک هنری در رشته منسوجات فاخر و سنتی ایران و یکی دیگر از دست‌اندرکاران پروژه اصلاح و کوچک‌سازی‌ دستگاه‌های تاریخی زری‌بافی در ایران به همشهری می‌گوید: پارچه‌های زربافت ایران همیشه در کارگاه‌های شاهی بافته می‌شد و در دسترس عموم قرار نداشت. در طول تاریخ نیز هرگاه حکومت به منسوجات سنتی و فاخر به‌ویژه در رشته زری‌بافی اقبال نشان داد صنعت و تولیدات زری‌بافی در ایران رشد بسیاری یافت. زری‌بافی از آنجا پارچه شاهی لقب یافته که در زمان صفویه پادشاه تولیدات زری‌بافی را بر تن می‌کرد و مثلا شاه‌عباس خود روزانه چند دست لباس از محصولات زری‌بافی ایران بر تن می‌کرد.
به‌ گفته او، اکنون وضعیت منسوجات فاخر ایرانی چندان مطلوب نیست و برخلاف آنکه زمانی ایران را با پارچه‌های زربافت می‌شناختند، امروز به‌دلیل آنکه ارتباطی با جهان نداریم، تولید منسوجات فاخر ایرانی ضعیف شده و هم‌اکنون کشور هندوستان 85درصد پارچه‌های دستباف جهان را تولید می‌کند و کشورهایی همچون بوتان نیز پارچه‌های خود را در هند تولید می‌کنند. در حالی ‌که هندوستان تکنیک نساجی ازجمله زری‌بافی را در دوران صفویه از ایران به عاریت گرفت و پس از کنار گذاشته‌شدن تولید منسوجات دستباف در ایران ازجمله زری‌بافی در دوران انقلاب صنعتی، الان هندوستان قطب تولید این محصولات شده است.
نعیمایی می‌گوید: کوچک‌سازی دستگاه‌های تولید زری‌بافی در ایران اتفاق بسیار مهمی در حوزه صنایع‌دستی کشور است، چون اکنون می‌توان برای تولید پارچه‌های با نخ طلا در یک خانه 60متری نیز یک کارگاه تولید زری‌بافی ایجاد کرد و دیگر لازم نیست که این دستگاه‌ها به‌دلیل طول و عرض و ارتفاع زیاد همچون دوران صفویه در کارگاه‌های شاهی نصب شوند. دستگاه‌های قدیمی و تاریخی که طول و عرض و ارتفاع آنها حدود 10متر بود اکنون به حدود 5متر رسیده است، یعنی در یک خانه 60متری و روی یک فرش 6متری می‌توان دستگاهی را نصب کرد که در دوره‌های تاریخی به‌دلیل ارتفاع بالای دستگاه، در گودال‌های کارگاه‌های شاهی نصب می‌شدند.