25درصد شوری آب کارون، نتیجه سد گتوند

سد گتوند در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از ریزشگاه رودخانه کارون، در فاصله ۲۵کیلومتری شوشتر و در ۱۰کیلومتری گتوند در استان خوزستان قرار دارد که در 5کیلومتری معادن نمک گچساران است. از همان سال 90که این سد شروع به آبگیری کرد بسیاری از کارشناسان به حل‌ شدن 100میلیون تن نمک با آبگیری سد هشدار دادند و طرح‌های مختلفی برای جلوگیری از آب‌شدن گنبد نمکی ارائه شد که یکی از این طرح‌ها «پتوی رسی» بود. در این طرح برای حل ‌نشدن نمک، خاک رس را روی گنبد نمکی ریختند تا مانع نفوذ آب به داخل گنبد نمکی شود. این طرح شکست خورد و 3روز بعد از آبگیری سد، آب، پوشش رسی روی گنبد نمک را شست و این پوشش 7متر نشست کرد و تخریب شد و سبب شد شوری آب کارون 25درصد افزایش یابد. برای تخریب سد گتوند، انحراف مسیر رودخانه کارون، 9هزار میلیارد تومان هزینه خواهد داشت که این رقم سه‌برابر کل بودجه‌ ساخت سد است.

اثر 12 سد بزرگ بر خشکسالی خوزستان 
احداث 12سد بزرگ روی رودخانه‌های مختلف استان تأثیر زیادی بر خشک‌شدن رودهای پایین‌دست و بخش‌هایی از هورالعظیم داشته است. این سدها و مخازن باعث شدند تا بخش قابل توجهی از آب رودخانه‌ها بالادست حوضه‌های آبخیز بارگذاری شود. افزایش بارگذاری‌ها به مدد سدها، موتورپمپ‌ها و طرح‌های انتقال آب کاری کرده که اغلب رودخانه‌ها به پایان خود در دریا نرسند. در خوزستان برای تأمین آب شرب مردم طی یک سال به 500میلیون مترمکعب آب نیاز است، این عدد یک‌دوازدهم آبی است که سد کرخه گنجایش ذخیره‌سازی آن را دارد. با وجود سدهای بزرگی مثل کرخه، کارون 3، شهید عباسپور، گتوند و دز، خوزستان در تأمین آب با بحران مواجه است. در چند سال اخیر، شدت تبخیر به‌دلیل احداث سدها به اندازه‌ای زیاد بوده که یک‌چهارم آبی که ما مصرف می‌کنیم تبخیر شده. این در حالی است که در ایران، 90درصد از آب صرف کشاورزی، 6درصد صرف صنعت و حدود 4درصد صرف مصارف خانگی می‌شود، حال آنکه دریاچه سد به تنهایی باعث ازدست‌رفتن حدود 25درصد از منابع آب کشور می‌شود. درخصوص خوزستان، 70درصدی آب پشت کرخه در دمای 50درجه خوزستان تبخیر شده است. درخصوص کارون، هم‌اکنون بزرگ‌ترین مخازن کشور روی این رودخانه ساخته شده و آخرین این سدها، یعنی سد گتوند، حدود ۲ میلیارد مترمکعب گنجایش دارد. مجموع سدهای ساخته‌شده باعث خشکسالی منطقه شده و در شرایطی که آورده کارون، به‌صورت میانگین حدود ۱۴ یا ۱۵ میلیارد مترمکعب بوده، این رقم امسال به کمتر از ۷ یا ۸ میلیارد مترمکعب رسیده است.

 مشکلات مدیریتی در بهره‌برداری
هدایت فهمی : 85درصد مساحت کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. از طرفی توزیع زمانی و مکانی بارش در کشور ما ناهمگن، غیریکسان و غیریکنواخت است. به همین جهت است که برای توزیع همگن و یکسان منابع آبی، سدهای مخزنی ساخته می‌شود تا آب را در فصولی که نیاز نیست ذخیره کند و در فصولی که نیاز هست رها‌سازی‌ شود. سدها قطعا مزایای خوبی دارند و در کنار ذخیره آب از وقوع سیلاب‌های مخرب هم جلوگیری می‌کنند اما وجودشان تبعاتی هم برای محیط‌زیست دارد که انکار‌ناپذیر است. در یک حوضه آبریز باید در حد ظرفیت تحمل EC آن حوضه باشد و اگر بیشتر از ظرفیت در یک حوضه آبریز سد‌سازی‌ شود قطعا آسیب‌های جدی به محیط‌زیست آن منطقه وارد می‌کنیم. دوز درست سدسازی به مدیریت منابع آبی کشور کمک می‌کند و اگر بیش از حد باشد مانند یک سم عمل می‌کند. در کشور ما سدهای خوبی ساخته شده اما برخی سدها مانند سدگتوند خوزستان دارای اشکالاتی هستند که دردسرساز شده‌اند. معتقدم ضرورتی به ساخت 10درصد سدهای موجود کل کشور نبود. برخی از این سدها هیچ وقت با ظرفیتی که طراحی شده‌اند ساخته نشدند که نشان می‌دهد مکان‌یابی‌شان برای طراحی مناسب نبوده است. سدهایی هم هستند که اشکالات جدی از نظر ساختاری دارند. به‌عنوان مثال ساخت سد گتوند یک اشتباه مدیریتی بود. طراحی اولیه این سد 20کیلومتر بالاتر از محل فعلی بود و حجم سد هم کوچک‌تر از حجم فعلی بود ولی از آنجا که در دورانی تب ساخت بزرگ‌ترین‌ها در کشور حاکم بود تصمیم بر آن شد که سد در محلی ایجاد شود که هم ظرفیت بیشتری داشته باشد هم بزرگ‌ترین سد باشد و هم بتوان برای نیروگاه‌های برقابی بیشتر از آن انرژی گرفت. طبعا مشاوری که برای این کار گرفته شد وجدان کاری برای ساخت سد را نداشت و مسئله گنبدهای نمکی را آنطور که باید به کارفرما گوشزد نکرد. اگر به این مسئله بها داده می‌شد این سد و زمین‌های زیر دست آن دچار بحران شوری آب نمی‌شدند. هم‌اکنون آب سطح مخزن کیفیت خوبی دارد اما در عمق مخزن آب ابر شوری وجود دارد که لحظه به لحظه در حال بیشتر شدن است. اگر روزی این آب تخلیه نشود یا به جای دیگری منتقل نشود درصورت سرازیر شدن زمین‌های پایین دست سد را نابود خواهد کرد. قدرت مانور این سد در تخلیه بسیار محدود است که اشکال جدی است. البته یکی از راه‌حل‌هایی که داده می‌شود انتقال این آب شور به وسیله لوله به خلیج‌فارس یا چاه‌های نفت است که نیاز به آب‌های شور دارند. در مجموع باید گفت بزرگ‌ترین اشکال سدهای خوزستان این است که مدیریت بهره‌برداری از آنها یکسان نیست درحالی‌که مدیریت بهره‌برداری بهینه و یکپارچه در استفاده از سدها بسیار مهم است.