تهران من/ مکتب تهران، خشت خاطره‌انگیز
سارا کریمان
تهران، پایتخت 226ساله آنقدر شتابزده در برابر تحولات رخت عوض کرده است که فرصتی برای اتکا بر ریشه‌ها نگذاشته و نداشته است. شتاب تهران شتابی برای تراز شدن با مدرنیسم و برای پاسخگویی به جمعیت و سرعت بود. معماری و شهرسازی هر دو نسبت مستقیمی با سبک زندگی و جوامع دارند و آینه‌ای برای مطالعه ویژگی‌ها و دستاوردهای اجتماعی، فرهنگی و هنری هستند. تهران که امروزه سیمای کلانشهری مدرن به‌خود گرفته است، هنوز نفسش به خشت‌هایی بند است که برای تهران زده شد و نه هیچ جای دیگر. «مکتب تهران» تلقی است از سبکی که در انواع هنری، در این گستره جغرافیایی تولد و رشد یافته است.
«مکتب تهران» در معماری که به آن «مکتب قاجار» هم گفته می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه اغلب ساختمان‌های تاریخی که امروزه به‌عنوان پایگاه‌های میراث فرهنگی در شهر تهران شناخته می‌شوند، به لحاظ معماری متعلق به این مکتب هستند. برخی از پژوهشگران «مکتب تهران» را شروعی بر موج نوگرایی و تحولات کالبدی در این شهر می‌دانند که در پی صنعتی شدن و توسعه شهر پدید آمده است. درواقع «مکتب تهران» تحول و سبکی در مواجهه با غرب و ورود تکنولوژی و زیبایی‌شناسی غربی به کشور است. موج نخست «مکتب تهران» در نیمه نخست دوره قاجار و در امتداد مکتب اصفهان شکل گرفت و موج اصلی این تغییرات در دوران ناصرالدین‌شاه همراه با ورود سایر مصادیق مدرنیسم و دستاوردهای غربی اتفاق افتاد. طبیعتا در این مواجهه داشته‌ها و ارزش‌های پیشین درصورتی تازه با ظواهر نورسیده در‌آمیخت؛ از این‌رو بعضا مولود این رخداد را معماری و هنر تلفیقی نیز می‌نامند. در همان دوران، توسعه تهران با انشعاب‌های خطی آغاز می‌شود و ساختار هسته‌ای آن از میان می‌رود. در پی این تغییر باغ و منظر که از عناصر معماری و شهرسازی «مکتب تهران» است، توسعه می‌یابد. در این میان باغ امین‌السلطان و باغ امیریه مثال‌زدنی هستند. درواقع « مکتب تهران» بر پایه تشکیل فضاهای مدنی و تفکیک طبقات اجتماعی شکل می‌گیرد که برای احداث نهاد‌ها و تشکیلات نوظهور مانند پست‌خانه، تلگراف‌خانه، بلدیه و... تعبیه شده است. طراحی و تاسیس میدان توپخانه اقدامی در احداث فضای شهری مرکزی به غیر از ارگ دولتی بود که کارکردی اداری مدنی داشت.
در نمونه‌های مسکونی این مکتب بارزه‌هایی همچون ایوان‌های مشرف به حیاط، تزئینات تلفیقی و فضاهای ورودی پیوند‌دهنده را می‌توان نام برد. عمارت سردار اسعد و خانه قوام‌السلطنه (موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران) نمونه‌هایی اعیانی از این مکتب معماری هستند. این مکتب در سایر شهرها نیز نفوذ یافت که از این میان به خانه امین‌التجار در اصفهان و خانه طباطبایی‌ها و بروجردی‌ها در کاشان می‌توان اشاره کرد. بارزترین نمونه سلطنتی این معماری کاخ ابیض در مجموعه کاخ گلستان است که به سبک نئوکلاسیک طراحی شده و همچنین عمارت باغ فردوس(معیرالممالک).
اگرچه تهران امروز بی‌قرار درصدد رفع حاجت شهروندان است، اما هنوز ساختارهای اصلی شهرسازی آن بر الگوی«مکتب تهران» پایبند است و این ابنیه همچون گنجینه‌ای برای نمایش و فخر هنرِ این شهر حفاظت می‌شوند.
