چطور میراث روستایی خوش آب و هوا در غرب تهران از دست رفت
نام : چیتگر قیمت : 11 هزار تومان!
مهدی اسماعیل‌پور| خبرنگار:
آثار تاریخی و باستانی، هویت و شناسنامه یک کشور، شهر یا محله هستند. بر همین اساس لازم است حفظ و نگهداری این گنجینه‌های تاریخی دغدغه همیشگی ما باشد. اهمیت و ارزش این آثار در مناطق نوپا مثل منطقه 21 از جاهای دیگر بیشتر است. چون این مناطق به هویت‌بخشی بیشتری نیاز دارند. متأسفانه هرچه تاریخچه محله‌های قدیمی این منطقه را ورق می‌زنیم به اسامی و نشانی بناها، قلعه‌ها، باغ‌ها، دیوار‌ها، دروازه‌ها، کاروانسراها، زمین‌ها، قنات‌ها و رودخانه‌هایی بر می‌خوریم که به دلیل بی‌توجهی مسئولان در سال‌های دور یا نزدیک تخریب شده‌اند.
شمار آثار برجا مانده تاریخی اکنون به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد، اما همین اندک میراث و هویت باقیمانده برای منطقه21 هم در آستانه نابودی کامل قرار دارد. صحبت از قلعه قدیمی محله چیتگر و حمام لیلا خانم و مشتی عباس است که رو به زوالند و نفس‌های آخر را می‌کشند و پتک زمان کمر‌شان را خم کرده و دیر یا زود ضربه آخر را هم نوسازی بناها بر پیکرشان می‌زند و به این قصه نودوچند ساله هم پایان می‌دهند.
«احمد فردوس‌زاد» پسر دومین کدخدای چیتگر بیشتر از هر شخص دیگری درباره تاریخچه این محله می‌داند. او کتاب تاریخ شفاهی چیتگر است و روزهایی را روایت و تصویر‌سازی می‌کند که به چشم ساکنان امروزی کاملاً غریبه و ناآشناست: «حدود 200 سال قبل در دامنه کوه‌های البرز روستایی به‌نام چیتگر وجود داشت. مرزهای این روستا از شمال به کوه‌های البرز، از جنوب به نهر یافت‌آباد (شاه‌آباد قدیم، شهرک دانش فعلی)، از شرق به شهرک دانش و از غرب به رودخانه قوری‌چای می‌رسید. چیتگر تفرجگاه و شکارگاه شهری‌ها بود.
اغلب زمین‌های اینجا کاربری کشاورزی داشت و در آن صیفی‌کاری می‌شد. باغدارها از پوست انار برای رنگ کردن پارچه‌های چیت استفاده می‌کردند و به همین دلیل اینجا به محله چیتگر شهرت پیدا کرد. متأسفانه با گذشت زمان و خشک شدن قنات‌ها باغ‌ها نیز یکی یکی خشک شدند. به نحوی که سال 1370 دیگر اثری از آنها باقی نماند.»
روستای قمر تاج خانم
فردوس‌زاد می‌گوید که قدمت سکونت در چیتگر به قبل از روی کارآمدن پنجمین پادشاه از دودمان قاجار بر می‌گردد: «مالک این روستا در زمان مظفرالدین شاه قاجار، قمرتاج بهبهانی یکی از دختران مرحوم آیت‌الله بهبهانی بود. سال 1290 قمرتاج این روستا را11 هزار تومان به سیدمیرزا احمد حسابی فروخت. میرزا احمد از رجال دولتی بود. او بعد از اینکه مالک چیتگر شد به فکر افتاد که روستا را آباد کند. زمین‌های کشاورزی روستا از طریق 4 قنات آبیاری می‌شد. او با استفاده از قنات‌ها و زیاد کردن رعیت، زمین‌های بیشتری را زیر کشت برد.»
مرگ تدریجی یک قلعه
در همین دوران بود که نخستین قلعه چیتگر ساخته شد تا محلی برای زندگی رعیت باشد. اما این بنا چندان پا برجا نماند و زیر چرخ اتومبیل‌ها یا همان اتول‌ها رفت: «سید میرزا قلعه‌ای برای اهالی چیتگر درست کرد و مباشری برای خود برگزید و کشاورزان بیشتری را به چیتگر آورد. این قلعه تا سال 1310 پابرجا بود ولی با ساخت جاده کرج، قلعه به دلیل قرار گرفتن در مسیر ساخت این جاده تخریب شد. جاده کرج محل عبور و مرور رضا شاه و خانواده سلطنتی و رجال درجه یک کشور بود. این جاده که امروزه به آن جاده قدیم می‌گویند آن موقع به جاده شوسه شهرت داشت. قلعه چیتگر مسکونی بود. این قلعه4برج داشت و کدخدا و رعیت که اصالتاً کاشانی، یزدی، آذری و اصفهانی بودند به‌صورت خویشاوندی در قلعه زندگی می‌کردند.»
خانه اربابی قلعه جدید که امروز بخش کوچکی از آن باقی مانده است حدود 96 سال قبل ساخته شد. فردوس‌زاد می‌گوید: «سال 1300 با ویران شدن قلعه، میرزا احمد حسابی و رعیتش قلعه دیگری در جنوب جاده ساختند که امروز کنار خیابان دکتر حسابی واقع شده است. این قلعه بزرگ‌تر از قلعه قبلی بود. قلعه جدید 4 برج نگهبانی و یک حیاط مرکزی داشت که حوضی هم وسط آن بود. اطراف این حیاط 6 حیاط دیگر وجود داشت که به حیاط اصلی وصل می‌شد. خانه‌های اهالی نیز به‌صورت اتاق‌هایی اطراف این 6 حیاط قرار داشت. بعد از پایان کار ساخت قلعه، میرزا احمد دستور داد خانه‌ای برایش کنار قلعه بسازند. این خانه بین اهالی به خانه اربابی معروف بود.»
خاموشی حمام 86 ساله
حمام قدیمی که بخشی از هویت و شناسنامه محله چیتگر به شمار می‌رود و امروز تقریباً ویران شده نیز در همین روزگار ساخته شد: «بعد از فوت میرزا احمد پیگیری کارها و سرکشی به چیتگر و رعیت بر عهده پسرش دکتر مهدی حسابی بود. دکتر حسابی نیز مانند پدرش زیاد به روستا سرکشی می‌کرد. سال 1310 همزمان با ساخت قلعه در چیتگر حمامی نیز توسط الفت میرزا حسابی، یکی دیگر از پسران میرزااحمد حسابی در ضلع جنوب‌غربی قلعه ساخته شد. این حمام را لیلا خانم و مشتی عباس که زن و شوهر بودند اداره می‌کردند.
به همین دلیل اینجا به حمام لیلا خانم و مشتی عباس معروف شد. صبح تا ساعت 12 خانم‌ها از حمام استفاده می‌کردند و از ساعت 14 به بعد این حمام در اختیار آقایان بود. آب حمام را با سوزاندن گون‌ها و چوب‌هایی که در چیتگر به وفور یافت می‌شد گرم می‌کردند. حمام لیلا خانم و مشتی عباس نخستین حمام این محدوده بود و از محله‌های دیگر هم برای استحمام به اینجا می‌آمدند. این حمام پله‌های زیادی داشت که برای رسیدن به خزینه باید آنها را دو تا یکی می‌کردند. سال‌ها گذشت و لیلاخانم و مشتی عباس فوت کردند. سال 1375 این حمام به فرزندان آنها واگذار شد. سال‌های زیادی است که در حمام بسته شده و با همه ارزش تاریخی‌اش به دلیل بی‌توجهی و رسیدگی نشدن درآستانه تخریب کامل قراردارد.»
سازمان میراث فرهنگی وارد عمل شود
«یاسر نکوفال» شهردار ناحیه 3 می‌گوید که با توجه به اینکه حمام و قلعه قدیمی محله چیتگر جنوبی ثبت ملی نشده‌اند نمی‌توان جلو تخریب آنها را گرفت: «در ناحیه 3 که قدیمی‌ترین محله‌های منطقه از جمله وردآورد و چیتگر در آن قرار دارند هیچ اثری ثبت ملی نشده است. این حمام تا حدود 10 سال قبل فعال بود و برای استحمام از آن استفاده می‌شد. مدتی پیش، این املاک در بافت تاریخی قرار گرفتند که وراث شکایت کردند و با حکم قضایی حمام و قلعه از بافت تاریخی خارج شد. این املاک اکنون کاربری صنعتی دارند و مالکان آنها درحال پیگیری و انجام کارهای اداری هستند تا مجوز تخریب و نوسازی بگیرند و ما هم نمی‌توانیم مانع این کار و حق قانونی آنها شویم.»
نکوفال تأکید می‌کند که فقط سازمان میراث فرهنگی می‌تواند جلو تخریب بناهای قدیمی را بگیرد و کاری از دست شهرداری ساخته نیست: «چون کارشناس نیستم نمی‌توانم بگویم ارزش تاریخی این حمام و قلعه چقدر است و آیا باید ثبت ملی می‌شدند یا نه؟ فقط می‌توانم بگویم اینها هویت محله چیتگر هستند. به هرحال شهرداری نمی‌تواند درباره این ملک‌ها که مالک خصوصی دارد کاری انجام دهد. تنها در صورتی می‌شود جلو تخریب قسمت‌های باقیمانده از حمام و قلعه را گرفت که سازمان میراث فرهنگی تشخیص بدهد و به ما اعلام کند تا مجوز تخریب ندهیم.»
اطلاع نداریم
«فهیمه نصرآبادی» سرپرست گروه ثبت آثار غیر‌منقول سازمان میراث فرهنگی می‌گوید که مجموعه‌اش اطلاعاتی درباره حمام لیلا خانم و مشتی عباس و قلعه روستای چیتگر ندارد. اطلاعاتی که نشان بدهد این بناها ارزش و قابلیت ثبت ملی شدن دارند یا خیر؟ «بر اساس قوانین، بناهایی که قدمت آنها به دوره زندیه و قبل از آن بر می‌گردد ثبت ملی می‌شوند.
ساختمان و بناهای بعد از این دوره به‌خصوص آنهایی که مالک خصوصی دارند برای ثبت ملی شدن باید ویژگی و المان‌های خاصی داشته باشند؛ مثلاً مالک، سازنده یا اشخاصی که در آنجا سکونت داشتند چهره‌های اثرگذار شناخته شده و تاریخی محسوب شوند. یا اینکه معماری بنا ارزشمند باشد به شکلی که آن را خاص و متمایز کند. درخصوص بناهایی که در منطقه 21 و محله چیتگر جنوبی وجود دارد هیچ شناخت و اطلاعاتی نداریم. اگر تصاویر و اطلاعات آنها به دستمان برسد می‌توانیم بررسی کنیم که قابلیت ثبت ملی شدن دارند یا خیر.»
در همینه زمینه :
