دانش
در جستوجوی هویت مومیایی
بررسی روش‌های علمی که برای شناسایی جسد یا مومیایی استفاده می‌شوند
بحث درباره کشف یک جسد مومیایی‌شده در بخش غربی آستان حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در شهرری هنوز هم در شبکه‌های اجتماعی داغ است. هرچند ماجرا تکذیب شده اما هنوز گروهی عکس‌های قدیمی را با ظاهر مومیایی کشف شده مقایسه می‌کنند و براساس شباهت‌های ظاهری یا حتی حالت قرار گرفتن دست و موارد دیگر، مومیایی پیداشده را به رضاخان متعلق می‌دانند. درحالی‌که بازار مقایسه عکس‌های قدیمی و جدید از مومیایی و محوطه کشف آن داغ است علم چطور می‌تواند در چنین مواردی برای حل معما کمک کند؟ راهی وجود دارد که بتوان هویت مومیایی را شناسایی کرد؟ واقعیت این است که شناسایی مومیایی‌های کشف شده در تاریخ همیشه یک مشکل بزرگ برای دانشمندان بوده است. از زمان کشف مومیایی‌های فراعنه مصر باستان تلاش زیادی برای شناسایی آنها انجام داده‌اند و اکنون ماجرا به‌صورت یک روش عملی درآمده است.
قدم‌های اول
امکان شناسایی یک مومیایی بیشتر از هر چیز به‌مدت زمان گذشت از مرگ و دفن شدن او و همچنین میزان سالم باقی ماندن جسد بستگی دارد. در این زمینه سازمان پزشکی قانونی کشور متخصصان ویژه‌ای دارد. شناسایی مومیایی مانند اجساد تازه فوت شده مراحل مختلفی دارد که باید طی شود. دکتر جابر قره‌داغی، مدیرکل آموزش سازمان پزشکی قانونی کشور و عضو هیأت علمی این سازمان در گفت‌وگو با همشهری گفت: در شناسایی مومیایی هم مانند تشخیص هویت اجساد ابتدا تلاش می‌شود از روش‌های ساده‌تر و ابتدایی استفاده شود. اگر جنازه فرد فوت شده به‌صورتی باشد که خصوصیات ظاهری آن حفظ شده باشد روش اولیه شناسایی صورت می‌گیرد؛ یعنی مثلا چهره او با مدارک شناسایی باقی مانده مانند تصاویر مقایسه و شناسایی صورت می‌گیرد. اگر چهره قابل تشخیص نباشد سراغ سایر موارد مانند قد فرد، خصوصیات جثه، سن و موارد این چنینی باید رفت.
بافت دندانی، اثر انگشت
به گفته قره‌داغی اگر این موارد هم قابل استفاده نباشد باید از موارد دیگر مثل اثر انگشت یا فرمول دندانی که شامل خصوصیات دندانی است استفاده کرد. در مواردی که بافت نرم جسد از بین رفته باشد اجبارا باید به سراغ خصوصیات دندانی و استخوان‌ها رفت. در این مورد اگر اطلاعات بیشتری درباره فرد وجود داشته باشد کار راحت‌تر می‌شود. اینکه مثلا بدانیم فرد در ناحیه خاصی از استخوان‌هایش دچار شکستگی شده می‌تواند در این راه کمک کند. این خصوصیات با جنازه و مومیایی کشف شده مقایسه می‌شود و در مواردی می‌تواند روش تشخیص هویت باشد.
آزمایش دی‌ان‌ای؛ قدم آخر
درباره شناسایی جسد یا مومیایی استفاده از دی‌ان‌ای خیلی میان مردم شهرت دارد. اما باید دانست که استفاده از دی‌ان‌ای برای شناسایی قدم آخر و البته مشکل ماجراست. به‌ویژه درباره مومیایی شناسایی به وسیله دی‌ان‌ای بسیار پیچیده‌تر و مشکل‌تر است. زمانی که مثلا به‌خاطر انفجار یا مرور زمان امکان استفاده از هیچ‌کدام از روش‌های اولیه نباشد متخصصان مجبور می‌شوند به سراغ آزمایش دی‌ان‌ای بروند. به گفته قره‌داغی، متخصص پزشکی قانونی از آنجایی که دی‌ان‌ای هم یک ماده زیستی و آلی است احتمال دارد تحت‌تأثیر عوامل محیطی قرار بگیرد و دچار تغییر شود. شاید حتی نشود از استخوان مو یا دندان دی‌ان‌ای را به‌دست آورد. درباره جسد مومیایی این مسئله مشکل‌تراست چون مواد شیمیایی که برای مومیایی به‌کار می‌رود باعث تغییر در بافت‌ها می‌شود. مولکول‌های دی‌ان‌ای هم تحت‌تأثیر عوامل محیطی، گذشت زمان و همچنین مواد تزریق شده در زمان مومیایی قرار می‌گیرد و شاید امکان به‌دست آوردن دی‌ان‌ای از یک مومیایی وجود نداشته باشد.
مومیایی چطور صورت می‌گیرد؟
باکتری‌های داخل بدن به سرعت پس از مرگ شخص شروع به فعالیت می‌کنند به همین‌خاطر مهم‌ترین نکته استریل کردن محیط بدن از هر جهت است. رگهای اصلی بدن برای این منظور باز می‌شوند و خون که منبع تغذیه باکتری‌ها به‌حساب می‌آید به‌صورت کامل از جسد خارج می‌شود. امعاواحشا هم باید از بدن خارج شوند. مجاری بدن باید برای از بین رفتن همه باکتری‌ها به وسیله محلول‌هایی خاص شستشو شوند. به همین‌خاطر ترکیب شیمیایی بافت‌های بدن باید به‌صورت کلی تغییر کند تا باکتری‌ها نتوانند فعالیت خود را برای تخریب جنازه انجام دهند. پس از خارج کردن خون، محلول‌ها برای شستشو وارد همه مجاری می‌شوند تا باکتری‌ها از بین بروند. حجم زیادی از الکل، گلیسیرول و فرمالین برای از بین بردن باکتری‌ها، جلوگیری از دی‌هیدراته شدن و شستشوی کامل جسد استفاده می‌شود. ته‌رنگی از طیف صورتی به فرمالین اضافه می‌شود تا به جنازه حالتی طبیعی بدهد. در برخی موارد موهای سر بر اثر استفاده از محلول‌های بسیار قوی از بین می‌روند.
مومیایی‌های مشهور معاصر
در پرونده جسدهای مومیایی شده شاید فرعون‌های مصر قدیمی‌ترین به‌حساب آیند اما در تاریخ معاصر جهان هم جنازه رهبرانی که مومیایی شده‌اند کم نبوده‌اند. روس‌ها بیشترین سابقه را در تاریخ معاصر برای مومیایی کردن رهبران خود داشته‌اند و به همین‌خاطر حسابی شناخته شده هستند. کشورهای دیگر مانند چین و کره‌شمالی هم در این رابطه تجربه زیادی دارند. ازجمله این موارد می‌توان به مومیایی جسد ولادیمیر لنین، بنیانگذار اتحاد جماهیر شوروی و تئوریسین و انقلابی کمونیست اشاره کرد. جنازه ژوزف استالین دیکتاتور کمونیست شوروی هم پس از مرگش مومیایی شد و در ۹ مارس سال ۱۹۵۳ در کناره جنازه لنین قرار گرفت. جسد هو شی مین، رهبر انقلابی ویتنام هم پس از مومیایی شدن در ۲۹ آگوست ۱۹۷۵در یک موزه به نمایش درآمد. کیم جونگ ایل، قبل از چاوز آخرین رهبری بود که جنازه‌اش مومیایی شد. هوگو چاوز، رئیس‌جمهور سابق ونزوئلا آخرین مورد مومیایی دربین افراد مشهور جهان به‌حساب می‌آید.
فرضیات برای تشخیص هویت مومیایی
درباره ماجرای اخیر با فرض صحت ماجرا همه‌چیز به بررسی دقیق مومیایی بستگی دارد. به گفته قره‌داغی در این مورد خاص اگر مشخص شود که مومیایی توسط انسان و روش‌های غیرطبیعی صورت گرفته شناسایی محدود به افراد خاصی می‌شود. چون مومیایی کردن امری مرسوم نبوده به همین خاطر جمعیت زیادی در شناسایی کنار گذاشته می‌شود. اگر مشخص شود زمان دفن چه زمانی بوده باز هم دایره شناسایی هویت محدودتر می‌شود و شاید فقط یک کاندیدا وجود داشته باشد و می‌توان تا حدودی مطمئن بود که جسد متعلق به رضاشاه است. رضا پهلوی حدود ۷۳ سال پیش دفن شده بود.
براساس روند گفته شده در این مورد هم ابتدا باید روش‌های اولیه یعنی خصوصیات ظاهری مانند چهره، قد، جثه و سن با اطلاعات و تصاویری که وجود دارد مقایسه شود. موها و سبیل درصورتی که باقی مانده باشند می‌توانند کمک‌کننده باشد. شناسایی شکستگی خاصی هم درصورت وجود اطلاعات در این مسیر استفاده می‌شود. درصورتی که مومیایی در وضعیتی است که این امکان وجود نداشته باشد باید سراغ اثر انگشت، بافت دندانی و استخوانی رفت. این امکان وجود دارد که در بایگانی‌های قدیمی بتوان اثر انگشت رضاخان را پیدا کرد و از آن برای تشخیص هویت کمک گرفت. درصورت به نتیجه نرسیدن از این خصوصیات در نهایت کار به دی‌ان‌ای می‌رسد. مسئله مهم در استفاده از همه این روش‌ها نیاز به اطلاعات مرجع برای مقایسه است. یعنی برای تشخیص از بافت دندانی باید بافت دندانی مثلا رضا پهلوی قبل از مرگ او وجود داشته باشد تا بتوان مقایسه را صورت داد و به نتیجه رسید. درباره دی‌ان‌ای هم همین مسئله صادق است؛ یعنی حتی درصورتی که بتوان دی‌ان‌ای را از مومیایی به دست‌آورد باید دی‌ان‌ای یکی از بستگان فرد وجود داشته باشد تا مقایسه بتواند صورت بگیرد.
مشکل نبود مرجع
به گفته قره‌داغی برخلاف تصور عموم در استفاده از دی‌ان‌ای برای شناسایی تنها به‌دست آوردن دی‌ان‌ای از جسد کافی نیست و عملا نداشتن مرجعی برای مقایسه این روش را بی‌فایده می‌کند. اگر کسی برای مقایسه وجود نداشته باشد عملا به‌دست آوردن دی‌ان‌ای از جسد بی‌فایده به حساب می‌آید. پزشکی قانونی یک سازمان با قدمت در کشور است. اما آیا بایگانی از بافت‌ها یا دی‌ان‌ای افراد مشهور یا مقامات از گذشته در آن وجود دارد؟ جواب این سؤال منفی است. به گفته قره‌داغی، عضو هیأت علمی سازمان پزشکی قانونی اگر این سازمان از افراد مهم نمونه‌برداری کرده باشد چون همه آنها مسلمان هستند بافت‌های برداشته شده پس از آزمایش‌ها دفن می‌شود.
در همینه زمینه :
